MEDIAONETIMOR-Hasoru eleisaun jeral ne’ebé sei hala’o iha loron 22 Fulan Jullu tinan 2017, Dioseze Dili Organiza Konsertu da Paz iha Episcopal Lecidere, Dili hodi hetan promesa husi Partidu 21 para organiza sira nia militantes hodi hamutuk kria paz no dame durante; antes no hafoin remata festa demokrasia eleisaun jeral ne’e.
“Ohin dala ida tan ita halibur hamutuk prepara a’an atu hahu festa demokrasia ne’ebe iha hela odamatan. Ita hakarak festa ne’e sai duni festa. Bainhira ema hotu haksolok. Laos liu tiha festa ita husik fali trauma no kanek iha ema hotu nia moris. Liu-liu sira ne’ebe ki’ik, kiak no vuneravel. Ida ne’e maka razaun ba sorumutu ba konsertu da paz kalan ne’e ninian.”
Mensajem ne’e hato’o husi Bispo Dioseze Dili, Mgr. Dom Virgilio do Carmo da Silva,SDB, wainhira loke konsertu da paz iha Episcopal Largo-Lecidere Diosece, Dili nian, Sabadu kalan, (17/6/2017).
Antes hahú konsertu da paz hó tema “Muda o nia fuan, muda o nia moris ne’e, ba dahuluk halo misa iha igreja St. Antonio Motael. Hafoin kontinua hó marsa da paz. Durante marsa da paz reprezentante partidu politika hamutuk hó Bispo Dioseze Dili, Dom Virgilio hetan akompaña husi sarani no groupu drum band husi Eskola Paroquial Comoro São Pedro, Eskola St. Madalena de Canossa, Eskola Kolegío Paulus VI no Eskola São Miguel Arcanjo lao ain mai to’o jardim Episcopal, Lecidere.
To’o iha jardim Episcopal, hafoin deskansa maizu menus oras laran ida hodi hetan aprezentasaun Drum Band husi eskola 4 ne’e no puizia husi Sandra Tilman, Dom Virgilio loke serimonia konserta da paz hó baku microphone dala tolu.
Iha Dom Virgilio nia deskursu, nia husu ba partidu politiku sira atu labele repete fila-fali erru ne’ebé hala’o iha eleisaun Prezidensial 2017 nian ne’ebe hafoin remata marsa da paz iha kampaña eleisaun husik hela trauma no kanek ba populasaun iha Raikotu, Comoro, Dili, Timor-Letse (TL).
Dom Virgilio hateten, eleisaun ne’e nu’udar festa demokrasia. Festa ne’e tenki festa duni. Bainhira remata ema hotu tenki haksolok. Laos liu tiha festa husik fali trauma no kanek iha ema hotu nia moris. Liu-liu sira ne’ebe ki’ik, kiak no vuneravel.
“Paz buat ida ne’ebe ema hotu buka. Maibé it oan deit maka bele hetan. Balun define paz hanesan trankuilidade, harmonia no seguransa. Ema Ebreu sira bolu paz, Salom. Refere ba relasaun entre ema. Nasaun hó nasaun. Katak ema hó Maromak,” tenik Dom Virgilio.
Maibé hatutan Dom Virgilio, paz iha fuan hodi muda o nia moris atu hatudu katak dame ne’e husi hau. Husi a’an rasik. Tanba ne’e labele remata aktividade da paz ema inosente balun nia sasan hetan estraga. Familia balun hetan terus tanba hahalok sabraut. Hahalok aktu violentu.
Nune’e katak Dom Virgilio, halo ema dezinima ba aktividade da paz. Públika duvida hodi dehan, haré tok sira halo marsa da paz maibe violensia mosu nafatin. Marsa da paz saugate deit. Rezultadu laiha.
“Tanba haré ba hahalok hirak hanesan ne’e ema ladun fó apoiu ba inisiativa aktividade hó slogan da paz. Balun hanoin mós lakon tempu deit. Maibé ita presiza duni promove nafatin konaba paz,” tenik Dom Virgilio.
Tuir Dom Virgilio, ita ema presiza fó hanoin nafatin ba malu. Tanba ema moris nafatin hetan influensia oin-oin, maske nia hatene buat ne’ebé los. Maibé la fo hanoin nafatin nia haluha. Muda a’an lalais. Paz laos otomatiku. Prosesu ne’ebé ezizi esforsu ita hotu ninian. Esforsu kontinua. Presiza eduka ita nia a’an atu hakiak konaba paz.
Wainhira koalia konaba paz no estabilidade ba TL dehan Dom Virgilio, ne’e laos baratu. Laos fó saugate. Nune’e mós la simu saugate. Hotu-hotu hatene didiak katak lori tempu naruk maka hetan. Lori mós ema rihun atus rua resin nia vida, nia moris no nia ra’an maka hola. Ne’e duni paz mai TL karun. Labele halimar hó paz.
Ne’e duni Dom Virgilio husu atu tenki hanoin didiak no hanoin uluk molok atu halo asaun ruma kontra paz ka organiza buat ruma atu estraga estabilidade no paz iha rai ida ne’e. Rai TL.
“Keta halimar hó paz. Historia moruk kari barak. Maibe wainhira hahu hamrik nu’udar nasaun, ita hakarak hadame malu hó ema hotu-hotu hodi nahe biti bo’ot nu’udar dalan ida atu hametin unidade no paz iha rai doben ida ne’e. Maske laos fasil. Maibe lao ba oin nafatin mai to’o momentu ida ne’e,” dehan Dom Virgilio hodi hatutan.
Mai ita Timor-oan koko duni furak oinsa, wainhira ita moris iha dame. Ita koko duni atu haré furak oinsa ita hare odamatan Timor nian nakloke ba ema hotu. No ema hotu hakarak mai TL hodi hare Timor-oan ema laran diak.
Dehan Dom Virgilio, ema hotu mai TL laos deit oin maka furak. Maibé laran mos furak. Ema mai TL tanba hakarak koko Timor-oan sira nia diak. Ida ne’e orgullu Timor-oan ninian. Laos deit iha rai laran maibé mos iha rai liur. Lisaun ida sei hela nafatin iha historia TL nian. Tanba ne’e ita tenki hakru’uk. Fo duni aplos ba bo’ot ba nai ulun sira. Veteranus sira. Aman nasaun ni-nian, ne’ebe hakiak hela lisan ida dame no rekonsiliasaun ninian mai ita.
Tenik Dom Virgilio, ita hotu koko duni katak bainhira iha damen, laiha inimigu ita livre. Latauk atu buka moris. Buat praktika iha ita nia rain atu konfirma deit ho kreda nia hanorin, katak paz maka dirasaun los no uniku ba progresu. Laos konkista hó violensia.
Hateten Dom Virgilio, Amo Papa atual mós kontinua dehan mai ita, não violensia maka estilu politika sira ba damen. Non violensia laos taktika ida iha ita nia komportamentu. Maibe ita nia maneira de ser pesoa. Atetudi ema ne’ebe konvesidu konaba Maromak nia domin iha nia moris.
Dom Virgilio hateten, paz maka dalan ba dezemvolvimentu no estabilidade nasaun ida nian. Timor-oan no sarani hakarak atu paz maka ukun iha ita nia fuan. Paz maka sai abut no fundamentu ba rai doben TL ne’ebe terus barak ona. Hakarak atu moris nafatin iha hakmatek.
Hateten Dom Virgilio, povu ida ne’ebe hafoin nia ukun rasik a’an hetan ona violensia, lakohi tan ona violensia. Hakribi tiha ona violensia ho ninia moto dehan, Adeus violensia, Bem Vindu da Paz. Ne’e duni presiza hakilar nafatin konaba paz. Ne’e ita hotu ninia responsabilidade.
Hili Parpol Tuir Ida-Idak Nia Hakarak
Prezidente Repúblika, Francisco Guterres alias Lu-Olo iha nia deskursu ne’ebé le’e husi Casa Sivil hateten haksolok hó esforsu barak no oin-oin atu hametin paz no estabilidade iha TL. Liu-liu iha tempu eleisaun nian.
“Nune’e hau fo parabens ba Diosece Dili tanba organiza jornada ba paz dala ida tan ho tema muda o nia fuan, muda Timor, molok eleisaun legislativa iha loron 22 Jullu 2017,” hateten PR Lu-Olo.
Tuir PR Lu-Olo nia hatene, Lecidere nu’udar fatin historiku ba luta ukun a’an nian. Iha Lecidere maka loron 13 Outobru 1081 maka Saudozu Administrador Apostolika Dioseze Dili nian, Amo Martinho Lopes denunsia ba dahuluk katak terus povu TL nian ba mundu tom ak.
Ho Mensajem ne’e tenik PR Lu-Olo, nai ulun igreja katolika nian fo hatene ba ema hotu katak instituisaun ida ne’e tahu matan duni ba povu TL iha tempu ne’ebe deit. Inisiativa públika dahuluk ba paz husi igreja katolika remata mós iha Lecidere iha tinan 1999.
Tanba hare katak povu TL terus oin-oin lamoris hakmatek katak Lu-Olo, Saudozu Dom Alberto Ricardo foti hikas inisiativa organiza orasaun ba paz iha Fulan Maiu 1999. Fulan ida hafoin masakre iha Igreja Liquisa. Inisiativa hanesan ne’e liu-liu iha tempu susar hatudu katak igreja katolika preokupa liu-liu ho ema. Hakarak haksolok ho ema no hakarak tulun ema.
Hateten PR Lu-Olo, jornada ida-ne’e haforsa inisia sira seluk hodi ema ida-idak ka organizasaun sira seluk, relijiosa ka lae atu hotu-hotu hakmatek a’an no hasa’e domin ba malu iha rai ida ne’e.
“Molok partidu politiku sira hahu sukat no sadik malu iha sira nia kampaña atu manan povu nia votus iha loron 22 Jullu 2017, hau aproveita oportunidade ida ne’e hodi husu povu TL atu hili partidu tuir ida-idak nia hakarak. Tuir idak-idak nia fiar,” sujere PR Lu-Olo.
Iha kalan konsertu da paz ne’e mós husu ba partidu politiku sira atu hato’o sira nia komprimisiu hodi hakarak servisu hamutuk sira nia militantes hodi kria paz hó fó tempu kada partidu minute 4 deit koalia iha palku leten.(Reportájem Suzana Cardoso)
Ita nia komentariu konaba post ne'e.