(Reportazen Editor Marcelino Tomae)
Dili (Medai ONE Timor) — Ka’er ba intensaun meza Parlamentu Nasionál nia notifikasaun atu hasai deputadu na’in 16 husi bankada Kongresun Nasionál Rekonstrusaun (CNRT-sigla Portugues) maka fó resposta hikas karta husi Prezidente Parlamentu Nasionál (PPN) Aniceto Longuinhos Guterres Lopes.
“Iha Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste (KRDTL) haktuir katak, Parlamentu Nasionál hanesan orgaun soberanu Repúblika Demokrátika Timor-Leste (TL) reprezenta sidadaun Timor tomak.”
Hateten ida husi membru bankada CNRT, Deputada Maria Terezinha Viegas liu-husi konfrensia imprensa iha sala Bankada CNRT PN, Kinta, (23/03/2023). Nia hatete, PPN Aniceto deside hatama iha ajenda sesaun plenaria 13 Fevereiru 2023 eleisaun ba Komisáriu Komisaun Anti Korupsaun (KAK) foun, José da Costa Ximenes ne’ebé governu mak propoin.
Lee Notísia Relevante: Hasai Deputadu CNRT, Aniceto Konsidera Ezemplu Di’ak
Katak reprezenta Bankada CNRT ne’e, lei KAK haktuir katak, atu halo eleisaun ba Komisáriu KAK, tenki iha 3/4 husi deputadu sira prezente. Artigu 7 númeru. 1 Lei KAK, Lei númeru 8/2009, 15 Jullu.
Lei ne’e nia ezijensia Kataka Deputadu Maria Terezinha, obriga partidu pólitiku sira atu halo konsensu alargadu kona-ba ema ne’ebé sei ba kaer kna’ar importante ida ne’e liga ba funsaun atu investiga krime ba korupsaun.
“Lei KAK ne’e hatur iha Artigu 8 númeru 2 katak kandidatu komisáriu tenki iha rekoñesimentu ás iha independénsia no imparsialidade. Governu propoin Sr. José da Costa Ximenes ba komisáriu KAK viola rekezitus ne’ebé hatur iha lei ba funsaun hirak ne’ebé independénsia no imparsial” deklara Reprezentante Bankada CNRT hodi haktuir tan.
Lee Notísia Relevante: Karta Meza PN Hasai Deputada 16, CNRT Konsidera ‘Surat Cinta‘
José da Costa Ximenes oras ne’e dau-daun hanesan asesor polítiku ba Primeiru Ministru Taur Matan Ruak. Nune’e nia sei la independenti no la imparsial ona. Sei eleitu iha futuru bele ka lae hatudu ninia independénsia no imparsialidade iha kazu investigasaun ba aktus governu ka ninia patraun Primeiru Ministru?
Parlamentu Nasional hato’o tiha ona liu husi rezolusaun númeiru 9/2017, 17 Maiu katak José da Costa Ximenes la iha independénsia no imparsialidade. Tanba iha hela prosesu krimi 3 iha Ministériu Públiku, ne’ebé sei halakon hotu ninia kridebilidade ne’ebé impede nia atu asumi kargu ne’ebé eziji ninia independénsia, imparsialidade no onestidade ne’ebé hatur klaru ona iha lei KAK.
Deputada ne’e haktuir tan, bankada CNRT justifika ona liu husi karta ba Prezidente PPN Aniceto katak bainhira tau nafatin iha ajenda eleisaun ba Komisáriu KAK, maka deputadu sira bankada CNRT sei la hola parte iha prosesu eleisaun ne’e. Nune’e karta refere haruka mós kopia ida ba Prezidenti Tribunal Rekursu no mós Prokuradoria Jeral Repúblika.
Iha sesaun plenaria loron 14 Fevereiru, Prezidenti Bankada CNRT Deputadu Duarte Nunes iha ninia intervensaun hato’o katak deputadu 21 husi Bancada CNRT sei la halo korum ba eleisaun Komisáriu KAK, hodi nune’e impede Parlamentu Nasional labele hili ema ne’ebé mak la kumpri rekizitus legal sira.
Sesaun plenaria tuir mai bainhira Prezidenti Parlamentu Nasionál ajenda nafatin eleisaun ba Komisáriu KAK mak Bankada CNRT la marka prezensa. Maibe duranti periudu ne’e, Deputadu 21 Bankada CNRT kontinua partisipa ativa iha reuniaun Komisaun Espesializada Permanente, iha diskusaun lei sira no mós atividade seluk Parlamentu Nasional nian.
Direitu Bankada CNRT katak Terezinha, atu la viabiliza eleisaun Komisáriu KAK mai husi Artigu 70 númeru 2 konstitusaun RDTL, katak ba Partidu Polítiku sira nia direitu hanesan opozisaun demokrátiku. No mós iha direitu atu la vialibiza eleisaun ba ema ruma ka ema ida ne’ebé la kumpri rekizitus legal sira nu’udar ezersisiu direitu opozisaun nian, ne’e la’ós deit ezersisiu direitu opozisaun maibe ne’e dever konstitusional.
Auzensia husi Deputadu 21 Bankada CNRT nian iha sesaun plenária sira justifika ona ho karta Prezidenti Bankada CNRT ba Prezidenti Parlamentu Nasional, hanesan iha aneksu. Hanesan mós deklarasaun ne’ebé hato’o husi Prezidenti Bankada iha sesaun plenária loron 14 Fevereiru ne’ebé haktuir ona iha leten.
Kna’ar husi opozisaun katak Terizinha, konsagra ona iha KRDTL. Laiha ema ida bele obriga partidu polítiku sira ninia deputadu sira atu partisipa iha eleisaun ruma ne’ebé konsidera ilegal. KRDTL fo dalan atu halo ezersisiu ba direitu ”walk out” nu’udar direitu la partisipa.
“Desizaun duni sai ne’e, tamba la konsidera justifikasaun falta koletiva. Maibe la iha regulamentu sira falta nian, laiha mós norma legal ruma ne’ebé obriga justifikasaun tenki individual ka obriga atu aprezenta iha prazu ruma ka tenki liu husi inskritu ka ora no verbal” dehan deputada haktuir Terezinha.
Maibe Deputada ne’e esplika liu tan, iha artigu 5 númeru. 1 Estatutu Deputadu sira nian lei 5/ 2004, 5 Maiu ne’ebé altera ona ho lei no.4/2023, 25 Janeiru, ne’ebé hateten katak antisipadamente deputadu sira bele hato’o justifikasaun falta nian liu husi partidu polítiku ne’ebé nia pertense ba.
Deputada Terezinha , estatutu Deputadu sira nian, haktuir ona katak Prezidenti Bankada mak reprezenta partidu polítiku hodi justifika auzensia deputadu ida-idak nian. Iha konferensia lider bankada iha loron 2 Marsu 2023 Prezidenti Bankada CNRT hato’o hikas pozisaun hanesa katak auzensia iha sesaun plenária sira tenki konsidera hanesan justifikasaun tuir karta ne’ebé hato’o tia ona ba PPN.
Iha reuniaun ne’e meza la informa kona-ba auzensia hirak ne’e, konsidera hanesan falta injustifikada maibe konkorda ho pozisaun bankada CNRT nian hodi la ajenda tan eleisaun ba Komisáriu KAK no suspende tiha prosesu eleisaun ne’e. Nune’e Deputadu CNRT marka hikas prezensa iha sesaun plenária.
“Iha reuniaun hanesan, PPN solisita bankada parlamentar sira ho Governu atu buka kandidatu konsensual. Konsensu ida ne’e seidauk konsege halo. Sekarik mak iha duni konsensu meza konsidera katak auzensia ne’e justifikada? Karik lae” katak Deputada ne’e hodi haktuir.
Nune’e mak iha sesaun plenária dala neen tutuir malu, husi kedas reuniaun ikus nian ne’ebé Deputadu sira Bankada CNRT nian la marka prezensa, lolos ne’e meza konsidera justifikada. Tuir mai meza aseita husi kedas Konferensia Reprezentante Bankada Parlamentar sira, iha loron 2 Marsu 2023.
Tuir artigu 16 númeru 2 Lei Eleitoral ba Parlamentu Nasional (lei no 6/2006, 28 Dezembru iha ninia redasaun atual) hatur katak perda/lakon mandatu ne’e deklara husi Meza. Parlamentu.Nasional liu husi proposta partidu polítiku ne’ebé deputadu ne’e pertense no eleitu;
Partidu CNRT la propoin ba meza atu deklara perda mandatu ba nia deputadu sira, hodi nune’e deliberasaun meza nian konsidera nula/ la vale tanba la kumpri rekizitu legal ne’ebé importante, hodi halo deliberasaun ne’e.
“Ami husu mós ba partidu polítiku sira ne’ebé kompoin maioria parlamentar atu servisu hamotuk hodi asegura eleisaun Komisáriu KAK nian, ema ida ne’ebé independénte no imparsial tuir lei haruka. Ba Povu Timor-Leste tomak ami afirma no asegura katak, ami sei kontinua servisu no luta nafatin lor-loron atu mantein demokrasia iha ita nia rai doben Timor-Leste”, Deputada ne’e akresenta.
Ekunatu, Deputadu sira, lejítimu no eleitu, livri reprezentante husi Povu Timor-Leste ne’ebé meza Parlamentu Nasional atu duni sai maka hanesan turi main ne’e;
- Lucia Taeki
2 .Arão Noé de Jesus da Costa Amaral
- Maria Terezinha Viegas
4 .Maria Rosa de Câmara “Bi-Soy”
5 .Carmelita Caetano Moniz
- Maria Fernanda Lay
7 .Veneranda Lemós Martins
8 .Bendita Moniz Magno
- Adérito Hugo da Costa
10 .Maria Gorumali Barreto
11 .Domingos Lopes Lemós
12. Oscar de Araújo
13 .Ricardo Baptista
14 .Marcos Xavier
15. Leandro Lobato
16. Gabriel Soares
(Asesu Youtube/Facebook https://www.facebook.com/Media1Timor Media ONE Timor)
Ita nia komentariu konaba post ne'e.