(Reportajen Jornalista Media ONE Timor-Iria da Cunha)
Dili (www.mediaonetimor.co) – Masakre Santa Krus ne’ebé akontese iha loron 12 Novembru 1991, nu’udar pasadu moruk tebes. Timor oan barak mak hatudu liman ba malu, ho arma no kroat. Asaun ne’e rezulta, Timor oan balun deside hili Indonesia hanesan sira nia nasaun. Maibé liu husi lideransa históriku 1975 nian hotu-hotu tenki apoiu nafatin rekonsiliasaun nasionál.
“Rekonsiliasaun no dialogu ne’e kontinua nafatin. Katak, Timor-Leste la haluha Timor oan sira ne’ebé iha Nusa Tenggara Timur (NTT), Jawa no Sumatra (Profinsia husi Nasaun Indonezia nian-Red). Valorizasaun hodi hakruk mos ba Timor oan ne’ebé ba servisu iha Korea, Australia, Inglatera no fatin ne’ebé de’it.”
Lia hirak ne’e kasu husi Prezidente Repúblika (PR) José Ramos Horta iha ninia deskursu, iha selebrasaun loron nasionál juventude Timor-Leste (TL) no selebrasaun loron masakre Santa Krus ne’ebé selebra iha loron Tersa, (12/11/2024) iha semiteriu Santa Cruz.
Akontesementu masakre Santa Cruz iha tinan 33 liu ba, haktuir Xefi Estadu katak, joventude Timor oan ho aten barani sakrifika sira nia an. Liu husi manifestasaun ne’ebé nakonu ho sofrimentu.
Katak PR Ramos Horta, manifestasaun iha loron 12 Novembru 1991 ne’e halo Timor oan barak mak mate, kanek, balun seluk hetan dadur, torturasaun no terus hodi hasoru sofrimentu oin-oin. Balun seluk seidauk hetan to’o agora.
Sofrementu joventude hirak ne’e nian haktuir PR Ramos Horta, tanba de’it atu defende TL nia liberdade no dignidade. Joventude sira kaer metin prinsipiu, mate ka moris ukun rasik hodi atinji povu nia mehi, liu husi atmosferandu ne’ebé hala’o iha loron 30 Agostu 1999. Loron konsulta popular nian.
Nune’e, liu husi selebrasaun masakre Santa Krus ne’ebé sai mos hanesan loron ba joventude TL nian ne’e hodi fanun mate restu, família sobrevivente, ukun nain no povu tomak atu reflete kona-ba sakrifisiu joventude hirak ne’e nian.
PR Ramos Horta mos husu ba hotu-hotu atu fó homenajen ba memoria ne’ebé juventude sira luta ona ho ran no ruin ne’ebé naklekar lemo-lemo rai ba ukun rasik an, Nasaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste (RDTL).
“Ita nia rai infrenta dezafiu barak. Hanesan rai barbarak, ema enfrenta daun-daun ona. Sira hasoru buat ne’ebé uluk Amu Papa hatete, mehi ida sei realiza. No mehi ne’e realiza duni ho atmosferandu 30 de Agosto 1999”, PR Horta hatete hodi hatutan tan.
Homenajen hanesan mos PR Ramos Horta hatete, Estadu TL fó ona ba jornalista hirak ne’ebé involve iha masakre Santa Kruz. Mak hanesan; jornalista Max Sthall ne’ebé konsege halo gravasaun hodi hafanu mundu nia hanoin mai TL.
Aliende ne’e hatutan PR Ramos Horta, iha mos jornalista televizaun Amerika nian ho naran Elli Burnam. Nia nunka haluha loron Masakre Santa Krus ne’ebé akontese iha loron 12 Novembru 1991. Iha nia programa ho naran demokrasia sempre lori Timor nia naran ba mundu.
Husi sakrafisiu no sofrementu moruk ne’ebé Timor oan liu ona ne’e, PR Ramos Horta husu ba Timor oan hotu-hotu atu bele respeita no hadomi malu. Hatene kria pas, estabilidade, no dalan ba rekonsiliasaun entre Timor oan hotu-hotu.
“Menasjen bo’ot liu maka respeita. Tulun nafatin vitima sira. Ita buka hateke ba oin hodi rai ne’e sai duni modelu rekonsiliasaun. Dala barak ita temi beibeik rekonsiliasaun. Maibé iha laran, balun sei hanoin fali atu fahe Timor oan ho Timor oan”, PR Ramos Horta hafanun konsiensia Timor oan hodi hatutan tan.
Rekonsiliasaun tenki hala’o nafatin ho Timor oan sira ne’ebé uluk defende autonomia iha Indonesia nia laran. Indonesia ohin loron rai ida dezemvolvidu, lider mundiál, lider top iha Asia nia laran. Maka, ita nia relasaun tenke metin ho Indonesia.
Kona-ba progresu politika rai laran dezde ukun an PR Ramos Horta observa, politika TL nian internasionalmente sai ona susesu bo’ot ne’ebé lider Kay Rala Xanana Gusmão hahu ona dezde iha tinan 1999. Nasaun TL nia suseisu barak ona. Iha tinan 2026 TL tama ona ba ASEAN (Association of Southeast Asian Nations). Ne’e progresu boot ba povu TL.
Nune’e, PR Ramos Horta husu atu hotu-hotu kontribui ba TL hodi moris nafatin iha dame nia laran. Instituisoens sira funsiona nafatin. Timor nia ema sira tenki kumpri mehi jerasaun 1975. Kumpri Mehi Xavier Amaral, Nicolao Lobato no komite sentrál tomak, fundador ASDT sira no hotu-hotu ne’ebé uluk kontribui ba ukun rasik an.
“Hahú kedas iha 1999 ho 2000 fundador Kayrala Xanana Gusmão ne’ebé dada dalan ba ita lori Timor-Leste to’o referendum ho independensia ko’alia ona rekonsiliasaun. Taka tiha kanek hotu-hotu. Tanba Timor oan iha tinan 1975 mate barak. Timor oan maka oho malu. Iha ai laran divizaun interna Timor oan lubuk ida mate”, PR Ramos Horta deklara. (Asesu Youtube/Facebook https://www.facebook.com/Media1Timor Media ONE Timor)
Ita nia komentariu konaba post ne'e.