Hapara Violensia Polítika, Haklean Estabilidade

(Reportájen Suzana Cardoso-Alexandrinho dos Santos)

Oekusi (www.mediaonetimor.co) – Prezidente Repúblika Demokratika Timor-Leste (RDTL), José Ramos Horta husu ba Timoroan atu kontribui moris dame ba mundu no liu-liu ba nasaun viziñu iha ASEAN, maka  tenki hapara violensia politíka iha Timor-Leste (TL) hodi haklean estabilidade.

“Saida maka ita nia kontribuisaun di’ak ba mundu no ba ASEAN. Kontribuisaun di’ak liu maka ida ne’e, hametin dame iha rai laran. Hakoi violensia no haklean estabilidade.”

Deklarasaun ne’e hato’o hosi PR Ramos Horta iha ninia deskursu, iha serimonia selebrasaun loron Proklamasaun Independensia ba dala-49 iha Kampu Um de Maio Palaban, Suku Costa, Pante Makasar, Rejiaun Administrativu Espesiál Oekusi, Ambenu, Kinta, (28/11/2024).

PR Ramos Horta konta katak, TL nia historia konflitu hahú iha fulan Agostu 1975 tanba razaun radikalizasaun no ideolojia. Maka partidu sira fahe malu. Akontese Guerra Civil hodi hamate ema inosente lubuk ida.

Hafoin periodu defisil ne’e liu tiha, hatutan PR Ramos Horta, eis Prezidente Repúblika Indonezia BJ Habibie ho vizaun luan, halo reformasi no halo rezolusaun hodi resolve problema TL nian. No fahe negosioens ho Sekretariu Jerál ONU no Portugal hodi hetan akordu Maiu 1999.

“Maibé Timor-Leste atu hetan suseisu sai nasaun livre, TNI (Tentara Nasionál Indonesia-Indonezia) sira mos kontribui. Tanba, sira fó dalan ba BJ Habibie para halo reformasi iha Indonezia”, dehan PR Ramos Horta.

Nune’e PR Ramos Horta husu ba povu TL atu rekuñese mos kontribuisaun TNI nian iha tinan 1997 to’o 1999 hodi tane reformasi iha Indonezia. Kria kondisaun hodi dudu prosesu TL nia luta bele lao ba oin.

Maske, PR Ramos Horta esplika, prosesu iha tempu reformasi ne’e hamosu diferente ideia entre Timoroan. Balun hili otonomia no balun seluk hili ukun rasik an. Ba sira ne’ebé hili otonomia, sira hola desizaun hela ho Indonezia. Katak, situasaun mak obriga. Maibé sira mos hola parte iha TL nia historia komun.

“Sira sai hanesan vitima memoria iha Indonezia. Dala ruma ema haluha tiha sira. Maibé sira nia espiritu sentimentu ba sira nia identidade nu’udar Timoroan nafatin iha sira nia fuan. Ne’e duni lalika halo julgamentu ba pasadu”, PR Ramos Horta dehan hodi husu Timoroan hotu atu haluha tiha pasadu moruk.

Tanba tuir PR Ramos Horta, Timoroan iha pasadu moruk ne’ebé naruk hahú iha tinan 1975. No akontese iha fatin-fatin.  Hanesan; masakre Aileu, Same, Kararas, no krizi sira seluk iha ita nia leet rasik.

Nune’e PR Ramos Horta apresia ho lideransa vizionaria, Kay Rala Xanana Gusmão ne’ebé sai sobrevivente, baze apoiu,  no sai hanesan sasin hosi sekuensia ne’ebé mai hosi radikalizmu ideolojia Timoroan ninian, inspira rekonsiliasaun.

PR Ramos Horta dehan, Kay Rala Xanana Gusmão ho ninia matenek inisia dalan ba rekonsiliasaun nasionál. Bolu atensaun ba Timoroan tomak atu husik ba kotuk pasadu moruk ne’ebé liu tiha ona.  Laiha justisa iha vingansa nia laran.

Katak PR Ramos Horta, ohin loron TL moris iha rai ida livre. Independente.  Nune’e, Timoroan hotu-hotu agradese ba sira ne’ebé tanba luta ba rai ida ne’e no sira nia mate mak haraik Grasa nasionál ba Timoroan hotu-hotu. Inklui, eis Prezidente BJ Habibie ne’ebé nafatin iha Timoroan nia fuan.

PR Ramos Horta husu ba Timoroan ne’ebé sei moris atu tau matan ba malu, mak hanesan vitima memoria iha Indonezia. Liu hosi dalan rekonsiliasaun, ita haluha tiha pasadu moruk.

Nune’e katak PR Ramos Horta, Timoroan hotu tenki iha fraternidade.  Kontinua ho fuan promove pas, dame ho seguransa iha rai ida ne’e. Fronteira moruk ne’ebé uluk haketak ita, oras ne’e simboliza ona ho lasu unidade liu husi rekonsiliasaun, hodi sai hanesan ai rin boot pilar ba dezemvolvimentu.

Katak PR Ramos Horta, progresu pozitivu husi dezemvolvimentu nian mak; TL prepara an ona atu tama ba ASEAN iha tinan 2025. Tanba, TL suseisu ona ho simu Amu Papa mai TL, ne’e duni atu hala’o Simeira ASEAN ne’e TL sei la-hakfodak.

Progresu seluk maka, hatutan PR Ramos Horta, TL tama tiha ona iha organizasaun mundiál, komersiu oin-oin no sai ona membru 7+, membru ativu iha CPLP no membru Organizasaun Mundiál Komersiu (OMK).

Katak PR Ramos Horta, organizasaun hirak ne’e lori TL suseisu organiza programa oin-oin. Nune’e, fiar katak orsamentu ne’ebé aprova tiha ona iha tinan 2025 ne’e, Governu sei aselera ninia exekusaun ba dezemvolvimentu ekonomia ne’ebé diak.

“Governu halo nia knar dada investidor mai Timor-Lesre. Exekuta nia programa para ekonomia bele haksoit ba oin. Maske hasoru dezaviu iha setor edukasaun, setor saúde, agrikultura, no seguransa alimentar, setor sub nutrisaun, no setor sira seluk ne’ebé tenki tau matan ho prioridade espesifiku”, PR Ramos Horta dehan hodi hatutan.

Maibé iha situasaun ne’ebé hakonu ho konflitu, funu bar-barak los, no invazaun poder boboot ne’ebé barak los iha mundu, maka PR Ramos Horta husu atu TL tenki kontribui moris pas no hakmatek. Kontribui para laiha konfrontrasaun. Maibé, iha de’it mak dame.

Katak PR Ramos Horta, Timoroan tenki moris iha liberdade ho laiha violensia politika. Laiha violensia diskriminasaun relijiozu ho etniku. Labele halo diskriminasaun ba ema ho difisiente no ba LGTBQ sira.

“Nune’e ita nia viziñu sira kontenti. Ita nia viziñu sira agradese. Tanba ita ajuda kria dame iha mundu”, PR Ramos Horta dehan hodi hatutan TL tenki kontribui ba mundu no nasaun viziñu iha ASEAN mak hametin dame iha rai laran. Hakoi violensia, haklean estabilidade no haklean demokrasia. TL tenki sai ezemplu ba moris iha pas nia laran.

Entertantu, partisipa iha selebrasaun loron Proklamasaun Independensia bad ala-49 ne’ebé selebra iha Oekusi ne’e partisipa mos bainaka VIP (Very Important Person) sira maka hanesan; Reprezentante Prezidente Repúblika Indonezia, Ministru Koordenador Politika no Seguransa, Budi Gunawan  no Jenderal wiranto lori karta spesifiku hodi intrega direta ba PR Ramos Horta. Bainaka VIP hosi nasaun viziñu Indonezia nian ne’e mai ho aviaun Marineiru Militar Indonzia nian ho delegadu hamutuk nain 15.   

Remata Serimonia isar Bandeira ba selebrasaun proklamasaun Independensia ne’e, PR Ramos Horta kontinua ho hala’o lansamentu fatuk inan ba edifísiu muzeu tais Timor-Leste iha Oenunu, RAEOA. No programa selebrasaun sira seluk sei kontinua to’o loron 12 Dezembru 2024.(Asesu Youtube/Facebook https://www.facebook.com/Media1Timor Media ONE Timor)