Selegua (www.mediaonetimor.co) – Tomate nu’udar aihan ida ne’ebé nakonu ho vitamin ‘C’ no ‘K’ ba ema nia saúde. Komunidade konsumu tomate, aliende liu husi han matak, bele mos uza tein ho modo. Nune’e tomate folin liu iha merkadu. Maka, komunidade iha Aldeia Selegua, Suku Sagadate, Postu Laga, Munisipiu Baukau ne’ebé halibur an iha Grupu Lamuda desidi halo negosiu, liu husi kuda tomate. Maibé, difikulta atu haluantan negosiu ne’e. Tanba laiha makina fila rai. Nune’e husu tulun ba Governu atu tulun sira.
“Grupu Lamuda desidi halo negosiu kuda tomate iha Aldeia Selegua, tanba iha tempu bain loron fó nia rezultadu di’ak, kompara ho modo sira seluk”, hatete reprezentante Xefe Grupu Joaninha Brito ba Jornalista hirak ne’ebé hetan apoiu hosi OXFAM Timor-Leste no realiza husi Asosiasaun Jornalista Timor Lorosa’e (AJTL), hodi hala’o atividade media tour durante loron, 09 to’o loron 11 Agostu tinan 2024, iha Suku Sagadate, Postu Laga, Munisipiu Baukau.
Grupu Lamuda harii iha tinan 2019 husi Joventude Selegua-oan. To’o fulan Agostu tinan 2024, Lamuda ho ninia membru na’in 12. Kompostu husi feto na’in lima no mane na’in hitu. Grupu Lamuda nia prezensa, kompletatan Joventude Sagadate-oan sira nia badinas hodi hakbiit dezemvolvementu iha area rurál. Ne’ebe antes ne’e Joventude Sagadate-oan sira harii ona grupu Klibur Estudante Joventude Suku Sagadate (KEJSS).
Lee Notísia Relevante: Komunidade Preokupa Bee Mos, Grupu KEJSS Fó Tulun
Lee Notísia Relevante: Prezensa KEJSS Ho Nia Kontribuisaun
Koordenador grupu Lamuda ne’e esplika liutan, grupu Lamuda hili negosiu kuda tomate tanba fasil atu moris iha kualker situasaun. Hafoin kuda to’o maizu menus fulan tolu bele koilleta ona hodi lori ba fa’an iha merkadu Watelari, Wedae, Selage, Baukau Vila no mos iha Kapitál Dili.
Joaninha hatete, folin tomate iha tempu udan lahanesan ho tempu bai loron. Tempu udan tomate kumesa menus iha merkadu. Nune’e nia folin sa’e it’oan. Maibé iha tempu bailoron tomate barak iha merkadoria, nune’e tomate nia folin tun.
Katak Joaninha, rezultadu osan husi fa’an tomate kada fulan tolu ne’e la-hanesan. Dala ruma hetan U$1,000.00 kuandu tomate fa’an iha merkadu it’oan de’it. Maibé, kuandu tomate fa’an barak iha merkadu, ne’e nu’udar sorte at ba grupu Lamuda. Iha situasaun ne’e, dala ruma hetan de’it U$300.00 to’o U$400.00 de’it.
Osan husi fa’an tomate ne’e hatutan Joaninha, balun rai hamutuk iha kofer grupu Lamuda nian hodi, balun uza fali ba sosa tomate musan hodi kontinua kuda fila fali ba periodu negosiu nian tuir mai. No balun seluk hodi uza ba adubu tomate nian.
“Ami mos uza osan balun hodi sosa fali ai hodi harii nia ring no au hodi prega ba lutu haleu kantaderu. Nune’e animál sira la bele mai estraga. Hafoin osan restu fahe ba membru grupu Lamuda na’in 12 ne’e. Kada ema ida maizu menus hetan netik U$200.00 hodi uza ba nesesidade familia nian”, Joaninha dehan.
Maibé katak Joaninha, banhira bá fa’an mak ema sosa la hotu, triste boot. Tanba, tomate dodok tiha. Kole saugate de’it. Liu-liu iha tempu udan tenki la’o ain ba to’o merkadu, tanba kondisaun estrada at. Tempu bai loron maka uza motor privadu tanba rai iha estrada laran maran ona.
Aliende kondisaun estrada, difikuldade importante seluk ne’ebé grupu Lamuda hasoru maka materiál fila rai. Nune’e, Joaninha husu ba parte relevante atu fó matérial fila rai nian. Tanba durante ne’e grupu Lamuda uza de’it forsa iha sira nia an maka difikulta los atu hotu lalais.
“Ami husu ba parte relevante sira atu tau matan ba ami nia estrada. Tanba dala barak ami la’o ain ba merkadu. No husu tulun mos ba parte relevante sira atu fó makina fila rai nian hodi fasilita ami fila rai hodi Haluan liutan ami nia plantasaun tomate nian”, tenik Joaninha.
Iha parte seluk Xefe Aldeia Selegua, Aleixo Belo Pereira reforsa liutan hodi husu ba parte relevante sira atu rona no atende povu nia difikuldade ne’ebé sira hasoru no mos sira halerik ba. Liu-liu estrada ne’ebé difikulta teb-tebes komunidade atu dezemvolve sira nia moris.
“Maioria komunidade sira iha ne’e moris ho vida agrikultura. Ho esforsu rasik sira kuda ona aihan barak. Komunidade atu lori ba faan iha merkadu maibé dok demais no transporte públiku laiha. Maka susar ba sira atu dezemvolve an. Difikludade hirak ne’e maka sei kontribui ki’ak buras ba beik-beik iha Nasaun Timor-Leste”, tenik Aleixo.
Tuir observasaun Media ONE Timor katak, estrada husi Suku Sagedate ba Aldeia Onebuu no Selagua grave teb-tebes. Durante viajen media tour ne’e, kareta ne’ebé tula Jornalista sira tenki para bei-beik hodi observa kondisaun estrada. Maske badinas maibé komunidade iha aldeia rua ne’e moris izola an husi dezemvolvimentu durante ukun an tinan 23 ne’e.
Transporte privadu konsege tama ba aldeia rua ne’e, hafoin komunidade sira tau hamutuk osan selu exkavator kee dalan hodi loke estrada ba movimentu. Maibé tanba kee rai de’it maka perigu ba ema nia vida iha tempu udan atu halo movimentasaun.
Entertantu iha Suku Sagedate hamutuk iha Aldeia 12, maka hanesan; Aldeia Abuti, Serabu’u, Na’afa, Alasafa, Auraba, Uabuti, Samagata, Onebuu, Selagua Beliuali no La-sula. (Asesu Youtube/Facebook https://www.facebook.com/Media1Timor Media ONE Timor)
Ita nia komentariu konaba post ne'e.