(Hakerek na’in estudante Universidade Cristal ISC (Instituto Superior Cristal) Fakuldade Edukasaun, Departamentu Sosialogia, Semester III. Prespetiva akademika foin sa’e, Vincencio Elu kona-ba implementasaun politika iha Timor-Leste)
INTRODUSAUN
Artigu ne’e nu’udar espresaun humana, hanesan sidadaun no joven ida pretensi ba rai ida ne’e. Ho motivu atu fahe hanoin iha publiku relasiona ho festa eleisaun parlamentar ne’ebe sei akontese iha fulan oin mai, iha tinan 2023 agora dadaun. Artigu ne’e mai ho karakter reflesaun, ba situasaun Timor nian. La soblinha ideia sientifiku ruma, nem sitasientista ida. Objektivu husi hanoin ne’ebe hakarak fanun ita hotu nia atensaun hodi partisipa iha eleisaun parlamentar ne’ebe sei hala’o iha fulan oin mai tinan 2023. Artigu ne’e reprezenta identidade pesoal.
Timor leste iha nia historia forte ba eleisaun parlamentar sai hanesan festa demokrasia ida ba sidadaun Timor Leste hodi bele ejerse ita nia liberdade ne’ebe justu tuir konsensia sidadaun ida-idak. Alende ne’e atu formaliza ho ita nia liberdade liu husi eleisaun nune’e to’o agora ita hotu liberdade ba buat hotu-hotu.
Ita hatene katak, iha pais ida ne’e adopta sistema demokratiku eleisaun nudar meiu uniku no prinsipal tebes ba sidadaun hotu-hotu hodi eleje titular orgaun iha estadu ida nian. Povu Timor oan hotu, ita presiza ejerse ita nia dereitu politiku nian, hanoin ne’ebe matenek/ hanoin badaen nune’e mos hili ho fuan ba ida ne’ebe merese lori ita nia moris ita nia liberdade no lori ita nia direitu ba desemvolvimentu nasaun ne’e nian.
Observasaun jeral ba eleisaun parlamentar
iha fulan oin mai no tinan ida ne’e, Timor Leste hasoru tia ona festa demokrasia boot ida. Festa ne’e mak eleisaun parlamentar pesoalmente tuir observasaun, rejista ba movimento no partisipasaun eleitor sira iha eleisaun parlamentar la’o iha paz no estabilidade tuir prosesu ne’ebe iha.
Tan ne’e ha’u bele dehan, iha prosesu tomak eleisaun nian, buat hotu la’o diak tebes. Iha ne’ebe sidadaun sira servisu hamutuk, husi povu to’o nia ulun sira. Ikus mai resultadu husi eleisaun ne’ebe iha, lori satisfasaun mai ita hotu. Signufika eleisaun ne’e la’o tuir lei sira justisa nasaun nian. Imi hotu hatene tempu besik ona, lakleur tan ita hotu ne’ebe iha ona direitu ba vota, ita sei hasoru festa ida ne’e, maka festa eleisaun parlamentar nian iha tinan ida ne’e.
Atensaun ho intensaun politika eleisaun nian
Wainhira ita ko’alia ba eleisaun, iha nasaun hotu-hotu, ita nia hanoin uluk liu dada ita ba hanoin liafuan vota ( votasaun) vota hanesan kontribuisaun direitu demokratiku ida ba ita nia nasaun. Maibe molok atu vota, ita ida-idak iha ona direitu atu halo parte iha partidu politiku ida. Eleisaun iha, tanba iha politika partidaria oi-oin. Esistensia ba partidu obriga no eziji nasaun ida atu halo eleisaun.
Eleisaun hanesan mos asuntu kompetativa politika nain sira partidu nian, kompete atu manan (vencer) manan atu ukun, ukun ho justisa no ukun atu hadomi. Hadomi atu lori paiz ida ne’e ba futuru ida ke diak no iha desemvolvimentu ne’ebe efisiensia no akurasia. La’os ukun ho odiu, ukun ho injustu, la’os ukun atu hamenus no lakon, hanehan no hamout poder povu kbi’it laek nian. Ukun atu foti no tane povu kbi’it laek sira nia moris. Tantu kultura, politika, edukasaun no ekonomia.
Halo kompetisaun politika ne’ebé aberta ba povu hotu-hotu, liu husi dalan politika kampana. Kampana sira iha fatin fatin sai hanesan asuntu dialogu politika nain ida entre lider partidu sira ho povu. Iha ne’ebe sai momentu forte atu hato’o planu no ideolojia no prinsipiu moral, visaun no misaun sira tuir planu partidu ida-idak nian.
Partidu sira matenek halo negosiu politika
Periodu hirak ne’ebe liu ona, hatudu barak ona kona-ba hahalok negosiu ba politika votus nian. Povu barak reklama tuir realidade ne’ebe iha nune’e. Wainhira sidauk iha eleisaun ema boot sira ne’e la besik ita ki’ik sira. Sa’e kareta vidru metan, takametin anin latama, ase fo malirin halo matan dukur no la hare hetan povu ki’ik sira iha dalan ninin. La’o hasoru iha dalan mos matan la hateke hetan ita ki’ik. Sira ko’alia iha publiku maka ho lian makas de’it.
Imi haree didi’ak lai tempu eleisaun to’o mai komesa halo negosiu politika ba ema nia fuan, sei dook deit, kareta vidru hatun ona. Komesa fahe osan no sasan oitoan-oitoan ona ba povu sira. Komesa ko’alia ho liafuan mamar ona iha publiku buka halo buat ida extraordinaria husi nia realidade natureza politika nian, hodi habosok povu atu hili nia. Povu sira tenke matenek, fo simu hili karik hare nia merese ba nasaun ida ne’e.
Hirak ne’e hahalok pratika negosiu politika partidu nian, ne’ebe dalabarak halo ema lakon konsiensia hodi hatur sala nia direitu demokratiku ba nasaun ida ne’e. No hahalok politika samea ne’ebe natureza matenek tanba la’o uza ulun maibe bele han fali ita, povu sira tenke tau atensaun ho ita nia direitu rasik. Ita labele halo negosiu ita nia direitu.
Kreativu halo planu bosok iha asaun
Iha prosesu tomak eleisaun nian, iha momentu kompaña ko’alia mesak furak, lider sira nia liafuan mesak inspirativa, motivada no edukativa no halo povu konsege konfia atu hili nia tanba mai ho prinsipiu ne’ebe adekua ho realidade moris povu nian. Maibe eleisaun liu tiha, manan tia iha eleisaun, hetan fatin di’ak tur kadera elit sira, haluha tia katak, ha’u halo promesa barak ne’ebe ko’alia sai hanesan matadalan ida ne’ebe lori ha’u mai iha pozisaun hanesan ne’e hahalok inresponsabilidade publika no fraku iha kapasidade oinsa atu kapasita aan tuir planu ne’ebe iha. Ne’e mak ita hanaran negosiu politika hetan votus.
Elit politika sira sei hakilar iha publiku katak, sei halo ida ne’e ida ne’eba, maibe hirak ne’e horik iha liafuan de’it. Tanaba ne’e ita nia politiku na’in sira barak liu, ko’alia maibe la halo. Promete maibe la realiza. Tanba ne’e ha’u repete, partidu ne’ebe forma nia aan ho karakter inkonsistensia no inkomitmentu nia halo negosiu ba politika hodi hetan votus de’it.
Konkluzaun
Tanba ne’e partidu politiku nia emar sira bele iha prinsipiu politiku barak maibe partidu nia prinsipiu rasik la iha, hanesan deit. Ema sei uza partidu politika hodi atinji nia ambisaun ba poder atu ukun. Ukun tiha sei la hateke hetan povu sira nia realidade moris. Partidu politika tenke iha prinsipiu hodi hamoris planu sira iha povu nia moris ho profesionalidade no impersialidade transperansia neutraliade. (Asesu Youtube/Facebook https://www.facebook.com/Media1Timor Media ONE Timor)
Ita nia komentariu konaba post ne'e.