Hakerek Na’in Vincencio Elu, núdar estudante iha Universidade Cristal (ISC) Instituto Superior Cristal Fakuldade Edukasaun, Departamentu Sosialogia, Semester III
Introdusaun
Maluk leitor nain doben sira, molok atu hakle’an opiniaun refletivu ne’e, husu mos imi atu permite atan ha’u hodi hahú ho dadolin oan ida ne’e: “Ukun nain no lider partidu politiku hotu, keta husik ami povu hanesan feto faluk no oan kiak. Keta husik ami faluk no kiak ba líderansa.”
Ami lakoi atu tanis no halerik ne’e, lian laek. La bele husik ami tane’e liman ba bei-beik. Maibe, eduka mos ami atu fó buat ne’ebé mai husi ami kosar wen rasik ba rai ida ne’e. Labele hanorin ami atu toba. Maibé lori ami la’o bainhira loro matan hahú hader iha lorosa’e. No labele husik ami hamriik nafatin wainhira loron matan fila hikas ba haksumik nia an iha fatin helik ne’ebé ami labele tan ona atu buka.
Basa, iha dalan sira ne’ebe imi liu, hare ami hanesan no hakilar, temi viva Timor-Leste iha ami ne’on no fuan ne’ebe mos tebes husik buat aat hotu tanba fiar, maibe iha ami ain tane’en laran, rai rahun belit, no ami nia fu’uk nakonu ho rai uut ne’ebe imi husik hela, iha fatin ne’ebe imi liu.
Ami la preokupa ho buat sira ne’e hotu, ami hatene katak loron sei too atu imi hadia buat hotu, fase ami ain no fo haris ami ho desemvolvimentu, atu ami keta foer tan no la iha ema mak heuwai ami tanba imi nia hamutuk mak lori ami sai husi nakukun hodi hakat ba naroman, tanba ne’e ami nia future no future Timor nian imi mak deside.
Dadolin iha leten hakarak deskreve uitoan kona ba realidade ne’ebe ita enfrenta dau-daun, liga diretamente ho povu nia moris no moris ukun nain sira nian, ha’u la julga maibe husik realidade mak sai sasin no fo testamunha.
Desde ke sai independensia, iha tinan 200, Timor-Leste hetan progresu barak duni, hodi temi nu’udar “kazu susesu” ida, iha paizes ne’ebe foin hakat ba desemvolvimentu no mai husi situasaun pos-konflitu.
Politika sosiais no Ekonomikas, iha ultima didikada ( ka tinan sanulu ne’e nia laran ), la’os orienta de’it ba redusaun pobreza no ba konsolidasaun siguransa no estabilidade nasaun nian, maibe mos fo atensaun tomak ba konstrusaun pilares fundamentais Instituisoens Estadu nia.
Prosesu ne’ebe kontinou ba konsolidasaun paz no ba konstrusaun estadu, fundamental tebes, lori hatan ba nesesidades ita nia povu nian, iha saúde, Edukasaun no erradikasaun pobreza Extrema.
Abordazem ida ne’e hatudu katak diak duni, tamba bainhira kompara ho paises sira seluk, ka kostuma lori tinan 10 too 15 atu rekupera estabilidade, Timor-Leste konsege, ho tempu menos de tinan sanulu, sai hanesan pais seguru ida.
Timor-Leste moris dau-dauk iha paz no estabilidade laran, nune’e mós ninia ekonomia buras daudaun, hodi hadia ne’ene’ik povu nia moris.
Iha Tinan hát foin liu nia laran(V Governo Konstituisional, red.) ita regista kresimentu ekonomia ho digítus rua, implementa reformas estruturantes iha pais, liu-liu nível Jestaun ho administrasaun Estadu nian no iha nivel sector defesa ho seguransa, hodi hahú mós investimentus boot iha ekonomia, inklui desenvolvimentu sector petrolífero.
Maske ho progresu ne’ebe regista ona, buat barak mak sei presija halo. Timor-Leste kontinua hasoru desafios barak, liu-liu hanesan: falta de protesaun servisu ho kualidade, falta infra-estruturas bazikas no falta de servisu, tamba buat sira ne’e hotu iha, mak it abele hamenus moris-kiak ho forma sistemátika ona. Desenvolvimentu demokrasia interese ba paz, favorese ba toleransia, ba amizade no ba koperasaun la’os de’it entre Timor Oan sira, maibé ho povu uma sorin (Vizinhos), ho povu tomak iha mundu rai klaran. Edukasaun ba paz buka hakat liu esforsu hot-hotu ne’ebe taka dalan justísa, buka hakiak violensia no desenvolve-koñesimentu, valores ho kapasidades integrantes paz nian.
Kontinua espiritu paz ho rebeldia ho resolusaun no regulasaun konflitus liu husi formas dame nian. Husi deskrisaun badak ne’ebe iha leten lori los ita ba reflete tadak mahusuk ne’ebe tau iha leten katak, UKUN NE’E SÉ LÓS? Povu nian ka lider partidu politika sira nain diferentes ideias laos lutu, maibe sai hanesan solusaun ba ukun ne’ebe povu fó liu husi dalan demokrasia ne’ebe ita halo iha eleisaun geral ne’ebe kada tinan lima dala ida. Iha kontextu no ukun Timor nian, buat ne’ebe halo ita bilan mak ne’e, interese povu nian no interese partidu nia la’o dala ida, ita lakonsege atu separa buat rua ne’e, hodi foti konkluzaun ida no fó solusaun ba realidade.
Politika ne’ebe ita enfrenta. Atan ha’u la iha kbi’it, atu halo julgamentu ba ema ida, maibe hamenus povu ne’ebe ezerse mos ha’u nia votus ba procesu tomak iha konstrusaun estadu ida ne’e, ha’u mos halo papel ida hodi husu lerek’ atu ukun na’in no lider sira, presija haketak no tau buat rua “ interese povu no interese partidu” ne’e iha fatin ketak-ketak atu nu’une’e bele servi povu la’os servi partidu, partidu politika sai hanesan instrumentu legal atu bele halibur no buka simpatia publiku no sai hanesan forsa politika ida atu hetan poder ne’e fila fali ba povu la’os hela metin iha organizasaun partidaria nia laran.
Tinan sanulu resin lima ita ukun an, orgaun soberania sira Estadu nian, balun tinan tolu, balun tinan hat, balun boot ba dadaun no atinji ona tinan hitu lasente, realidade sira ne’e ita emfrenta tamba ita ninia lider partido Politiku sira lakohi emfrenta desafius, mosu desafius uituan, bok an buka malu tur hamutuk la solusiona problema maibé oinsa atu hanesan malu, ne’e los maibe seraque laiha dalan seluk atu ita solusiona problema ne’ebe iha ou ita mos iha interese ba poder neebe nain lolos mak povu ne’e hodi hakiak fali iha ita nia uma laran. Prsiza k alae lideransa sira hamutuk, uza poder povu nian ne’e hodi servi povo laos uza poder povu nian hodi halo povu atan, interprestasaun preta mosu iha kontextu Timor nian, so ita dehan ami pronto servi tenque dehan mos kata kami pronto kolabora no emfrenta desafius ne’ebe iha, hodi garantia estabilidade iha nasaun ida ne’e.
Diferente ideologia laos problema maibe nee riku soin ne’ebe presija ita atu tau iha konsiderasaun, presija iha ita nia neon katak husi direrensa neebe mak iha lori it aba solusain ida.
Lider sira labarik la konsienta ho realidade sira nee, no tau ne’e hanesan risku ida hodi sobu malu no resultadu mak povu kona, maibe sira hahu an katak poder nee povu nian.
Tamba nee iha pais demokrasia presija iha sosiedade sicil nuudar koluna vertebral ba desenvolvimentu, ne’e duni, juventude Timor tenki buka hamosu no hametin liu iha sosiedade sivil hodi bele f onia kontribuisaun ba rekonstrusaun nasional, desenvolvimentu ho demokrasia.
Sosiedade sivil laos buka fo tulun deit ba populasaun maibe halo mos kontrele ativu no efetiva ba sentru desisouns. Nuunee desizoeses sira neebe autoridade politik sira hola, labele lori susar ba povu.
Buka maximiza relasionamentu hot- hotu ho armonia social, justisa, liberdade ho igualdade. Atu hetan paz mak tenki hakaas – an makaas hodi respeita direitos umanus.
Lider partidu politiku no kuadros sira partidu nian, laos prepara deit an hodi complete iha eleisaun maibe tenke bem organizada 1 preparadu atu simu resultadu. Iha Timor – Leste lider partidu politiku sira nia orientasaun ba deit oinsa atu kaer ukun ba simu poder ruma, ida ne’e sai ona hanesan terminologia ida ne’ebe ita nia sosiedade Timorense konsuu nudar resultadu husi festa demokrasia neebe ita halo kada periodu, ne’e hatudu katak ita la eduka ita ninia povu, ita nia sosiedade no mos ita nia gerasaun foun atu aprende no hatoman sira nia an iha natureza politika demokrasia nian.
“ se ita hatoman ita nia jerasaun katak eleisaun ne’e hanesan festa demokrasia de’it entaun depois de eleisaun ita halo saida? Sonu tenda alias fahe malu hodi hein fali ba tinan lima oin mai depois ita hamutuk fali?
Partidu politiku tenke hatene artikula nia mehi liu husi asaun konkreta, atu nunee partidu politiku labele oprtunista no monafik.’’ Arogansia Politika hamate ema nia sentidu de estadu, hamate ema nia unidade nasional no hamate ema nia visaun di’ak ba futuru Timor – Leste nian.
Tamba sa ema tenke arogante? Pergunta mosu, resposta laos solusaun ida, ne’e mak solusaun. Resposta ohin bele iha aban mosu fali perguntas foun ida ate ikus mai resposta sira nakfilak hotu ba pergunta no ita nafatin halo ho pergunta no solusaun laiha.
Iha komposijisaun politika Timor – Leste nian ita nota no hatene, oinsa politiku nain sira hatudu ba povu kiik katak sira mak bele, no sira mak iha poder, neebe fo ba sira.
Situasaun nee sei lao no la’o hela, ita hein to’o bainhira mak hotu no bainhira los mak lider sira konsiente no hatene katak poder ne’e povu nian.
Ikus atan ha’u la halo konkluzaun ida rigorozu no diak maibe reflete ba Eddy Fransiskhi nia liafuan ne’ebe dehan: PEMIMPIN dan rakyat tak bisa dipisahkan. Pemimpin takan hidup tampa rakyat, dan sebaliknya rakyat dengan kompleksitas masalah dan begitu luas problematik yang ada di sakitnya, tentulah membutuhkan pemimpin. Oleh karena itu, pemimpin akan hadil sesuai tantangan, sesuai era, sesuai dengan kebutuhan. Intinya, tida aka nada rakyat adalah sesuatu yang melayang. Tanba ne’e, ukun nain no lider partidu politika sira hotu, imi mak ami nia esperansa no ami mak imi nia kbi’it, buka malu tur hamutuk, lori mehi povu nia ba realidade. (Asesu Youtube/Facebook https://www.facebook.com/Media1Timor Media ONE Timor)
Ita nia komentariu konaba post ne'e.