OPENIUN: Relijiaun No Kultura Refere ba Artigu 1475: Difikulta Sidadaun Relijiozu Seluk

(Hakerek nain Formadu Ceftec Gil Danilo de Menezen Ximenes)

Media ONE Timor – Timor-Leste ukun-an sai hanesan nasaun ida, liu husi prosesu luta ne’ebé naruk. Povu barak mak lakon nia vida husi kolonialismu Potuguês no invasaun Indonesia. Maibé povu Timor-Leste nafatin fuan boot hodi ultrapasa momentu difísil ida ne’e hodi hetan independensia ne’ebé akontese iha loron 20 fulan Maiu 2002. Liu husi prosesu ida ne’e, povu Timor-Leste nafatin iha fiar ba kultural no relijiozu.

Kultura hatuur iha kontestu ístória. No kontestu ne’e rasik presiza Ita-nia komprensaun hodi kompara no liga ho Ita-nia ezisténsia. Kultura reprezenta identidade povu nian, reprezenta distinsaun realidade sosiál no moris rai ida nian husi povu ida ho povu seluk iha sosiedade seluk. Hanesan Timor-Leste, iha nia kultura, iha nia regra ka norma ne’ebé vigora tuir lisan no tradisaun povu nian hanesan barlake, uma lulik no seluk tan.

Nuʼudar ema, Ita hotu moris mai ho hakarak atu adora Maromak no hakbesik ba Maromak. (Mateus 5:3) Tan neʼe mak ema harii relijiaun barak tebes tuir sira-nia fiar no hanoin oioin. Laʼós tuir Maromak nia hakarak. Estadu Timor-Leste fo liberdade ba nia sidadaun atu hili relijiaun tuir nia fiar. La iha obrigasaun husi ema seluk. Maibé tenke ho konxiensia.

Tan ne’e, estadu rekoñese papel igreja Katolika ne’ebé boot tebes. Estadu valoriza liu husi Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste (KRDTL) artigu 11º, nº. 2 hateten katak, “Estadu rekoñese no fó valór ba Igreja Katólika nia partisipasaun iha prosesu ba Timór-Leste nia libertasaun nasionál”.

Ho independensia ida ne’e, relijiaun barak mak tama mai Timor-Leste. Relijiaun foun sira ne’ebé tama iha Timor-Leste hodi fó influensia no dada sarani tama sira nia relijiau. Daudaun ne’e, sidadaun barak maka tama iha relijiaun seluk, hanesan Igreja evanjelica Protestante.

Tuir Kostituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste (KRDTL), artigu 12 no. 1, “Estadu rekoñese no respeita konfizaun relijioza idaidak, ne’ebé sei iha liberdade atu organiza an no ezerse nia aktividade rasik, ho respeitu ba Konstituisaun no lei”.

Iha parte ida ne’e, Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste (KDTL), fó dalan ba sidadaun idaidak ho vida relijiozu ne’ebé la hanesan, bele hala’o sira nia atividade tuir dalan ne’ebé legal. Nafatin iha respeitu tuir fiar ne’ebé iha. Parte ida ne’e, konkorda tanba Timor-Leste hanesan nasaun ida ne’ebé demokratiku sempre nakloke ba sidadaun hotu ne’ebé hola parte iha nasaun ne’e, tuir forma ne’ebé mak diak. Iha atitude individuál ka grupu respeitu tuir fiar ida-idak.

Iha sorin seluk, tuir lei kódigu sivil artigu 1475, nº 1 no 2 hateten, “Cazamentu Sivil, Cazamentu Katolika no Cazamentu Barlaquedu monogâmico”. Nune’e, tuir hau nia pontu de vista katak lei refere la rekoñese kazamentu husi relijaun sira seluk hanesan Musulmanu, Protestante no relijiaun ki’ik sira ne’ebé agora dadaun existe iha Timor Laran. Liu husi ida ne’e, presiza halo diskusaun ne’ebé kle’an hodi aprezenta ba orgaun kompotente sira hanesan; Parlamentu Nasionál, Governu no Tribunal, hodi bele buka solusaun ba preokupasaun ne’ebé durante sidadaun sira hasoru no barak maka seidauk iha koñesementu klean kona-ba lei.

Ho razaun hirak ne’e, presiza fó solusaun ba lei refere hodi fó oportunidade ba sidadaun hothotu. Hafasil sira trata dokumentus, para uza ba buka servisu iha rai liur hodi hadia ekonomia uma laran no sustenta moris familia nian. Tanba ne’e presiza estudu ne’ebé klean hodi bele halo alterasaun ba Lei Kódigu Sivil Artigu 1475.

Tan ne’e husu ba leitores sira presiza ka lae halo alterasaun ba Lei kodigu Sivil artigu 1475? See karik la presiza halo alterasaun ba lei refere. No oinsá kria lei ida hodi bele hafasil sidadaun sira husi relijaun Musulmanu, Protestante no relijaun sira seluk, liberdade trata dokumentu ofisiál Nasaun RDTL nian.

Timor-Leste rasik ratifika ona Konvensaun Internasionál lubuk ida. Inklui, konvensaun direitu sivil no politika, Internacional Covention on Civil and Political Rights (ICCPR), iha atigu 2 hateten katak “labele halo diskriminasaun ba relijaun hodi goza direitu sivil hanesan sidadaun sira seluk iha Nasaun ida ho naran, Repúblika Demokrátika Timor-Leste RDTL”.

Aleinde ne’e, Ministeriu Justisa (MJ), liu husi Dirasaun Nasional de Assessoria Jurídica Legislção (DNAJL), iha planu peskizasaun ho objetivu hodi rona direita, perkupasaun sidadaun ho relijiaun sira seluk ne’ebé durante ne’e hasoru situasaun difisil no iha difikuldade trata dokumentu ofisiál iha Timor-Leste laran, hanesan Sertidaun Nasionalidade, Billete de identidade, sertidaun kazamentu no seluk-seluk tan. Ho razaun hira ne’e presiza halo peskiza hodi bele resolve no hetan solusaun ba problema refere. Maibé realidade peskizador sira hasoru iha baze, katak sidadaun husi relijaun musulmanu, protestante sira sente iha diskriminasaun ba sira.

Tuir dadus peskiza ne’ebé durante ne’e hala’o iha Munisipu Lospalos, Baukau no Manufahi, iha atividade peskiza ne’e hetan pastisipasaun husi sidadaun iha kada munisipu ema 50. Reprezentante husi relijaun Muslimanu 15 pessoa, husi Protestante 15 pesoa, husi relijaun katolika ema nain 10. Reprezenta husi autoridade lokál ema nain 10. Total husi munisipu tolu ne’ebé partisipa iha diskusaun peskiza hamutuk ema na’in 150.

Bazea ba peskiza sidadaun Musulmanu no Protestante iha munisipu tolu ne’e sente hetan deskriminasaun. Durante tinan 20 hafoin ukun rasik an, maibé to’o agora sira seidauk bele trata dokumentu ofisiál Timor-Leste nian. Tanba sa? Iha atividade diskusaun ne’e, maioria sidadaun husi relijiaun Musulmanu no Protestante hato’o sira nia prokupasaun ba Lei ne’ebé difikulta sira hodi trata dokumentu ofisiál no husu presiza halo alterasau ba Lei Kodigu Sivil artigu 1475. Tanba lei refere kontradiz ho sira nia direitu nu’udar sidadaun ne’ebé iha diferente relijiaun. No komunidade sira husu nesesáriu alterasaun ba Lei Kodigu Sivil artigu, 1475 ka kria lei ida bele fó garante ba sira hodi trata dokumentu ofisiál hanesan sidadaun sira seluk iha nasaun RDTL.

Tuir visualizasaun, nesesariu duni halo alterasau ba kodigu sivil hodi nunee sidadaun hothotu iha direitu hanesan, konvensaun hirak ne’e hanesan lei nasionál tuir Konstituisaun RDTL. Husu ba matenek nain sira fo solusaun ba problema ne’ebé Ita nia, komunidade husi Musulmanu, Protestante no relijaun sira seluk durante sira hasoru iha sira nia moris lorloron. Presiza duni halo alterasaun ba lei kodigu sivil artigu 1475 ka presiza kria lei ida hudi dignifika sidadaun sira nia moris ne’ebé dignu laiha sira nia rain laiha diskriminasaun iha nia rain rasik. (Asesu Youtube/Facebook https://www.facebook.com/Media1Timor Media ONE Timor)

Referensia:

https://tet.wikipedia.org/wiki/Igreja_Kat%C3%B3lika_iha_Timor-Leste

Konstituisaun: Artigu 11 númeru 2 Lei-Inandehan: Estadu rekoñese no valoriza Uma-Kreda Katólika nia partisipasaun iha prosesu ba libertasaun nasionál Timór-Leste nian