(Reportajen Estajiada Media ONE Timor-Dilvia Moniz)
Dili (www.mediaonetimor.co) – Osan hamutuk Juta U$17 ne’ebé aloka husi Fundu Global ba Ministeriu Saúde hodi tau matan ba kombate moras HIV-SIDA, Tuber Closes (TB) no Malaria no mos hodi reforma saúde, hetan fiskalizasaun husi Country Coordinate Mechanism Timor-Leste (CCM-TL).
Fiskalizasaun ne’e hahú ho halo enkontru avaliasaun entre divizaun Fundus Global, Ministeiru Saúde no CCM-TL. Enkontru avaliasaun ne’ebé halo, nu’udar parte ida husi prosesu fiskalizasaun ne’e, hala’o iha edifisiu CCM-TL, Tersa, (12/03/2024).
Ba Media ONE Timor hafoin remata enkontru avaliasaun, Administradora Divizaun Fundu Global, Madalena Hanjam hatete, enkontru ho CCM-TL ne’e hodi halo avaliasaun ba implementasaun programa fulan tolu ikus nian, husi tinan 2023.
Katak Madalena, orsamentu ne’ebé maka fundu global aloka mai iha TL ba programa sira hanesan, juta U$7 ba moras hada’et TB, juta U$3 ba malaria no juta U$3 seluk ba HIV/SIDA. No orsamentu juta U$4 seluk para reforma Sistema saúde. Hamutuk osan juta U$17 maka aloka ba Ministeriu Saúde.
“Orsamentu ne’ebe aloka husi fundu global, ninia atividade hotu-hotu hala’o tuir planu estratejiku Ministeiro Saúde nian. Nune’e, orsamentu hotu-hotu gasta tuir nia dalan. No orsamentu hirak ne’e nia gastus atinji ona pursentu 90 e tall”, Madalena dehan.
Nia esplika liutan, husi orsamentu ne’ebé aloka ne’e ninia rezultadu hatudu duni progresu pozitivu. Tanba, TL hetan ona rekuñesementu katak libre ona husi malaria. Maibé, ba moras TB sei la lakon totál. Tanba, aliende ninia prosesu tratamentu kleur, moras TB ne’e mos moras hadaet. Pasiente TB balun konsege kura to’o di’ak. Maibé, balun mos drop out.
Maibé Madalena mós rekuñese katak, moras HIV-SIDA uluk numeru ida dei’it mosu iha tinan 1980. Maibé, dau-daun ne’e sa’e o’o kedas 2000-resin. Husi númeru ne’e balun mantein tratamentu. Balun seluk para tratamentu.
“Ne’e dunik ho fundu global nia osan ne’e, tau ona ba Ministeriu Saúde hodi implementa tuir estratejia. No mos rekomenda ona para kria sub-sub kontrak hodi fó ba ajensia ualu ne’ebé maka simu osan ne’e, hodi hatutan ba Ministeiru Saude hodi implementa”, Madalena akresenta.
Esplikasaun hanesan mós hato’o husi Presidente CCM-TL, Filipe da Costa. Nia hatete, enkontru ne’ebé hala’o entre Ministeriu Saúde, Divizaun Fundu Global no CCM-TL nu’udar komisaun fiskalizador hodi halo evaluasaun ba Ministeriu Saúde hanesan implementador.
“Enkontru ne’e realiza hodi halo evaluasaun ba Ministeiriu Saúde. Tanba, Ministeriu Saúde maka sai hanesan inplementador ba programa fundu global nian iha Timor-Leste. Programa fundu global nian ne’e hodi tau matan ba kombate moras HIV-SIDA, TB ho Malaria”, Filipe dehan.
Hatete Filipe, alokasaun orsamentu ne’ebé aloka dezde tinan 2021 ne’e tama ona ba tinan da-hat iha implementasaun. Nu’udar implementador prinsipál Ministeiru Saúde aprejenta ona atinjimentu ba siklu ikus nian iha tinan 2024.
Fundu global nia fundu ba país ida katak Filipe, inklui TL bai-bain fó dala ida ba tinan tolu nia laran. No iha Fulan Marsu tinan 2024 ne’e tinan ikus, husi tinan tolu nian implementasaun programa.
“Tanba ne’e mak relatoriu husi Ministeiro Saúde hato’o ne’e akomulasaun husi programa sira ne’ebé maka implementa iha tinan tolu ikus nian. Durante tinan tolu ikus ne’e progresu lubuk ida maka Ministeiru Saúde atinji ona”, tenik Filipe.
Nia dehan, durante implementasaun ba programa ne’e, ida maka malaria atu besik ilumina ona. No Nasaun TL sei hetan sertifikadu livre malaria nian. Maske iha kazu, maibé kazu malaria ne’e importa husi rai liur.
Suseisu seluk haktuir Filipe, TB maka sira nia kapasidade atu detekta ema sira ne’ebe afeitada husi moras TB ne’e rasik. Programa kombate HIV-SIDA mos hahú ona ho implementasaun, prevensaun, no transmisaun ba moras ne’e husi inan ba labarik no husi parseiru. Signifika, progresu lubuk ida maka akontese ona iha tinan tolu ba kotuk.
Aliende ne’e Filipe dehan, dejafiu ne’ebé hasoru husi implementador programa sira mak rekursu humanu. Aprezenta mós rejultadu no gastus ne’ebe mak atinji besik to’o ona 100%. Maske nune’e balun sei atinji to’o deit 92% no 91%.
“Ne’e hatudu katak, iha sasan barak mak ita prsija hare par atu nune’e gastus ne’e lao ho diak. Nune’e iha buat tolu maka importante iha diskusaun. No apresia tanba servisu diak sira ne’ebe Ministeriu Saude ho nia programa sira halo”, Filipe dehan hodi hatutan.
Fundu global nia orsamentu husu nafatin para atu inplementa di’ak liutan iha future. Nafatin mos iha komitmentu. Maka orsamentu hirak ne’e ba mundu fó hanesan. No pasiente sira tenki buka nafatin hodi halo kurativu ba moras hirak ne’e hodi halo tratamentu to’o moras ne’e hetan di’ak. Asesu Youtube/Facebook https://www.facebook.com/Media1Timor Media ONE Timor)
Ita nia komentariu konaba post ne'e.