(Reportajen Editor Marcelino Tomae)
Dili (Media ONE Timor) – Tanba bankada Kongresu Nasionál Rekonstrusaun Timorense (CNRT-Sigla Portugues) la tuir plenaria dala neen tutuir malu ona, nune’e hamutuk deputadu na’in 16 amiasadu sai husi bankada.
Maibé ligasaun ho karta ida ne’e hetan reajen kontraversiál husi Prezidente Parlamentu Nasionál (PPN), Aniceto Longuinhos Guuterres Lopez no bankada CNRT Deputada Carmelita Caetano Moniz ba Jornalista iha resintu uma fukun Parlamentu nasionál (PN), Kuarta, (22/03/2023).
Tuir PPN Aniceto, karta ne’ebé haruka ba deputadu CNRT nain 16 ne’e la’os atu binga deputadu no moos bankada ruma iha PN. Maibé ne’e kestaun dixiplina. Kestaun oinsá kumpri rejimentu ho lei sira kona-ba funsionamentu Parlamentu nian. Lei no regra sira kona-ba oinsá kumpri devér hanesan deputadu ida.
“Sesaun plenária dala-lima tutuir-malu maka deputadu la atende planária. Laiha justifikasaun ruma hodi perde mandatu hanesan deputadu. Maibé, justifikasaun mós tenke tuir Lei, la’ós tuir justifikasaun politika,” PNN Aniceto hatete hodi hatutan.
Loos duni, bainhira atu sai deputadu ne’e liu husi partidu, ba eleisaun, povu vota. Maibé to’o ona Parlamentu, nia reprezenta povu tomak. Hala’o kna’ar hanesan deputadu tuir Lei. PN iha mós rejimentu atu regula kada deputadu hodi hala’o kna’ar ka devér sira tuir saida mak hateten iha rejimentu Parlamentu ni’an.
Ho razaun ida-ne’e maka katak PPN Aniceito, meza hasai karta ba deputadu sira ne’e tanba faktu sira hotu hatudu ona loron neen ho balun. Plenaria dala-neen tutuir-malu, deputadu sira la tuir. Laiha justifikasaun ida ne’ebé lei ho rejimentu admite.
“Fatus ida ne’ebé bele lori ona deputadu ne’e bele lakon mandatu. Agora prosesu foin mak inísia. Seidauk lakon mandatu ida. Fatus mak ne’e ona. Ba deputadu na’in-hira ne’e, fatus katak, plenária dala-neen tutuir-malu la atende. Nein assina lista prezensa. Nein hatudu oin iha sala plenária. Loron tomak, ajenda tomak, la atende. Ida-ne’e meza haree, konsidera falta,” PPN Aniceto deklara.
Nia simu duni justifikasaun ida hosi bankada CNRT, maibé justifikasaun ne’e koletivu fali la tuir justifikasaun ida ne’ebé mak Lei admite. Bainhira la tuir ona ida ne’e, meza hanesan órgaun Parlamentu nian ne’ebé ho kna’ar atu garante funsionamentu loloos. Garante dixiplina iha Parlamentu.
Hahú kedan iha primeira lejislatura to’o agora, PPN Aniceto informa, seidauk iha deputadu ida mak lakon mandatu. Liga ho kestaun dixiplina, oinsá atu asegura kumprimentu rejimentu. Kumprimentu devér deputadu.
“Maske nune’e seidauk iha desizaun. Foin hahú prosesu. Seidauk iha referénsia. Agora Ita besik ona eleisaun sai ezemplu ba deputadu foun sira ne’ebé atu mai ne’e mak meza hanoin hahú prosesu ida ne’e,” Aniceto hateten tán.
Tanba ne’e, PPN Aniceto fiar katak, prosesu bainhira meza deklara lakon ona mandatu, depois sei iha semana rua atu deputadu ida-idak ne’ebé meza deklara lakon mandatu ne’e sei bele halo rekursu ba plenária, depois plenária sei deside.
CNRT Konsidera ‘Surat Cinta’
Enkuantu tuir reprezentante bankada CNRT, Deputada Carmelita Caetano Moniz katak, klaru iha Tersa loron 21 Fulan Marsu Tinan 2023, lorokraik, sira simu duni ‘Surat Cinta’ ida, hosi meza PN ne’ebé assinadu hosi PPN Aniceto Guterres, atu espulsa tiha deputadu bankada CNRT nian.
“Ami simu surat cinta ida husi meza PN anisandu husi PPN Aniceto, atu hasai tiha ami bankada CNRT, hosi Parlamentu Nasionál tanba de’it ami la konkorda, la prienxe kourum, atu hili figura KAK ida ne’ebé governu ho bankada Parlamentár hato’o mai PN,” Deputada Carmelita Moniz hateten.
Deputada ne’e haktuir katak, karta hosi meza Parlamentu ne’e tanba de’it bankada CNRT uza sira ninia direitu demokrátiku ida ne’ebé mak estipula ho klaru tebtebes iha Konstituisaun Repúblika, iha estatutu deputadu sira-nian, iha rejimentu Parlamentu Nasionál.
Deputada Carmelita dehan Tanba de’it sira defende prosesu demokratizasaun ida ne’e, atu haburas iha nasaun Timor-Leste, tanba defeza ida ne’e, órden demokrátiku. Ida ne’e mak, CNRT hetan tiha karta domin ida, katak, meza atu hasai tiha sira na’in 21 ne’ebé mai hosi partidu boot ida ne’ebé eleze pur Surfrájiu Universál ho Direitu sekretu hosi povu.
Carmelita aprezenta, PPN Aniceto nia karta Domin ne’e atu hasai Deputadu husi Bankada CNRT hamutuk 16 kompostu husi feto na’in uallu mane na’in uallu
Deputada Carmelita dehan, sira ba tuur iha PN reprezenta povu, la reprezenta ema ida ka rua iha Parlamentu. Tanba ne’e, atu hatán ba karta hosi meza Parlamentu ne’e maka CNRT sei hato’o fali sira-nia karta resposta hodi kaer ba Konstituisaun Repúblika, Lei eleitóral Parlamentu Nasionál nian, estatutu deputadu sira nian, no rejimentu PN.
Maski nune’e, sira na’in 21 ne’e únidu. To’o kualkér situasaun, laloran atu boot halo nusá, sira únidu, sira hamutuk enfrenta. Tanba durante tinan-tolu sira hatudu ida-ne’e ona ba povu tomak, ba nasaun Timor-Leste laran tomak.
Hatán kona-ba CNRT la halo justifikasaun individuál ba meza Parlamentu, Deputada Carmelita dehan, sira halo justifikasaun verbal, nomós halo justifikasaun eskrita. Maibé, laiha estatutu ka rejimentu ida mak hateten katak, justifikasaun ne’e tenke individuál.
“Aban mak ami sei esplika tomak no detalla ami nia karta resposta ami prepara tiha ona. Aban lokraik mak ami sei hatama. Ami sei halo konferénsia imprénsa no ami sei fahe tomak ami-nia justifikasaun, resposta ba média atu Timor-Leste laran tomak, mundu tomak hatene katak, prosesu demokratizasaun iha Timor ohin loron, ita para iha ne’ebé,” Carmelita dehan. (Asesu Youtube/Facebook https://www.facebook.com/Media1Timor Media ONE Timor)
Ita nia komentariu konaba post ne'e.