DILI (Media ONE Timor) – Atu governasaun da IX hetan kualidade diak ba povu nia moris prospeoridade, maka partidu politiku sira ne’ebé kaer ukun tenki tau ás interese povu Timor-Leste (TL), laos interese partidu politiku nian hodi hadau malu túr kadeira lideransa nian deit.
Lia fuan hirak ne’e hato’o hosi Intelektuais Universidade Óriental Timor Loro Sa’e (Unital) hodi hatan Jornalista Media ONE Timor foin lalais ne’e, konaba esperansa ba formasaun governasaun da IX.
Tuir esplikasaun hosi Dosente Fakuldade Siensia Sosiais no Politika (Cispol) iha Unital, José Andrade, impasse politika ne’ebé maka akontese desde tinan 2017 to’o ohin loron tanba ukun nain sira tahu importansia liu ba interese partidu politiku nian.
Katak José, ukun nain sira laiha konsiensia ba interese povu TL atu moris hakmatek no moris iha ekonomia saúdavel. Ukun a’an ona ema hotu-hotu hakarak goza ho moris iha ekonomia nasaun ne’ebé diak.
Maibé hatutan Dosente José, tanba hadau malu atu kaer ukun, maka impasse politik akontese bei-beik no dada naruk ba beik-beik. Nune’e, Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lú Olo fo órdem ona ba partidu politika atu lao hamutuk ba kaer governu.
“CNRT hetan ona oportunidade hodi bolu partidu; CNRT, Khunto, Partidu Demokratiku (PD), Frente Mudansa, PUDD no UDT, hamutuk forma governu da IX. Mandatu governasaun da IX todan. Aliende, resolve impasse politika, ho Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmão bele aproveita resolve mós problema fronteira tasi no fronteira rai nian,” sujere José.
Dosente Cispol ne’e fiar ba lideransa luta nain sira ne’ebé dau-daun ne’e komanda hela ukun iha TL, sei salva restante tinan rua hosi governu ida ne’e hodi lori povu ba eleisaun normal iha tinan 2022.
Nune’e katak José, Prezidente Repúblika Lú Olo no lideransa governasaun da IX tenki iha konsiensia tau interese povu no nasaun nian ás liu interese partidu hodi hakotu ona impasse politika para labele akontesetan. Nomos labele hamosutan impasse politika.
“Atu tau interese povu nian ás liu, maka ema ne’ebé tu’ur iha kadeira governasaun da IX tenki kualidade no professional iha nia area hodi responde povu nia interese to’o baze. Harí governasaun da IX ho lori mudansa diak liu ba hotu-hotu nia goza iha ukun a’an,” dehan José hodi hatutan.
Laos deit governasaun da IX maka tenki forte. Maibé, opozisaun mós tenki forte. Aprezenta kritika konstrutivu. Labele kritika arogansia. Katak, aprezenta problema depois karak atu fo solusaun, ho intesaun dezemvolve fali susiesu prtidu kaer ukun.
“Ne’e maka hanaran kritika arogante hodi tahu interese ba partidu deit. Tuir lolos falla governasaun ida, laos deit falla hosi governasaun kaer ukun. Maibé falla opozisaun lahala’o nia kna’ar ho interese povu nian. Prezidente Repúblika mós la-advise partidu kaer ukun ho interese povu nian,” tenik Dosente Cispol, José Andrade.
Ukun Servi Povu
Lia fuan hanesan mai hosi Dekanu Fakuldade Cispol Unital, Isac Viegas Amaral, MM. Nia hateten, membru governu da IX tenki konsidera katak ukun para atu servi povu. Laos ukun para atu hadau malu kadeira poder.
Katak Dekanu Isac, sai membru governu tenki tane ás patriotizmu no nasionalizmu. Labele tane ás interese partidu hodi servi militante sira deit. Ne’e maka hamosu individualizmu partidu, hodi ikus mai dezemvolvementu no administrasaun governasaun tinan ba tinan lao hakdasak hela deit.
“Hosi partidu mais votadu, CNRT ho kadeira (21), Khunto (5), Partidu Demokratiku (PD) (5), Frente Mudansa kadeira (1), PUDD kadeira (1) no UDT kadeira (1) ne’e sei hakotu lalais impasse politika liu hosi formasaun governasaun da IX,” katak Dekanu Isac hodi hatutan.
Nune’e bele aselera dezemvolvementu hodi Povu TL bele kore án ona hosi moris susar, kiak no mukit. Maka, governasaun da IX tenki tau ema ne’ebé profesional duni iha area ne’ebé nia haknar án bá. The right man on the right place.
“Kaer ukun labele arogansia, hodi hateten, “Hau mak hatene, hau mak hatene”. Ema hanesan ne’e hahu inisiu labele uza kedas atu sai membru governu. Tanba, sira ne’ebé atu kaer ukun, tenki kaer prinsipiu ‘Hau mai atu servi’ (saya datang untuk melayani bukan untuk dilayani-Lian Indonezia),” dehan Isac.
Governasaun da IX tuir Isac, mai para atu servi ba povu nia moris diak. Tanba susar no terus demais ona. Desde tempu Portugueza até ukun án mos sei terus nafatin. Kaer ukun desde tinan 2000 to’o 2020 sai ona referensia hodi refleta a’an ba parte fraku durante ne’e.
Hateten Isac, sira ne’ebé hetan fiar no oportunidade kaer ukun ba gaovernasaun da IX tenki ukun ho profesionalizmu hodi hosik hela rekordasaun diak ba jerasaun tuir mai. Moris sei la to’o fim, ukun mós laos to’o fim.
“Mai kaer ukun laos para hariku án. Laos mós atu goja iha ema seluk nia susar. Hanesan balun dehan, “Labele hamnasa iha ema susar no terus nia leten”, atu labele akontese nune’e Prezidente CNRT, Kay Rala Xanana Gusmão tenki hili ema ne`ebé mak diak. Hili ema ne`ebé hatene halo servisu nomos obedese ba nasaun,” haktuir nia.
Wainhira hatan konaba tenki Prezidente Partidu CNRT, Kay Rala Xanana Gusmão maka sai Primeiru Ministru (PM) ba governasaun da IX, tuir Dekanu Isac, ne’e kestaun partidu 5 ne’ebé forma governu da IX.
“Maibé kuandu bolu ema independente sai PM ba governasaun da IX maka sei lahalo tuir partidu nia hakarak. Ne’e mós sei sai problema. Ema independente maka lidera, nia sei halo tuir deit nia hakarak no parte hirak ne’ebé nia loyal bá. Ne’e duni maun bót Xanana paling diak no diak liu ona sai PM ba governasaun da IX,” tenik Dekanu Cispol Unital ne’e.
Konaba governasaun da IX ne’ebé maioria simples katak Dekanu Isac, diferente kadeira kadeira 2 deit. Opozisaun Fretelin kadeira (23) no PLP kadeira (8) ne’e bót. Nune’e mak, deputadu sira hosi partidu koaligasaun tenki matenek. Labele arogansia, labele tane ás liu interese partidu. No labele individualizmu.
Isac hateten, partidu kaer ukun tenki nakloke a’an iha ambiente nasionalizmu no patriotizmu para hakuak opozisaun sira. Se lae maka sei mosu problema iha debate orsamentu jeral estadu la to’o 2/3. Kestaun governasaun da IX metin ka lametin depende ba jestaun.
“Ho kadeira 34 ne’e fasil lós atu monu kuandu OGE lapasa. Maka tenki tau ás interese povu no nasaun TL. Maun Boot Xanana mós tenki hanoin didiak sira ne’ebé lahetan posse iha governasaun da VIII,” tenik Isac hodi hatutan.
Inklui partidu hirak ne’ebé iha problema. Tenki tetu didiak ba governasaun da IX nia kredibilidade no forte hosi konfiansa povu nian. Maun Boot Xanana mós tenki hakuak partidu hotu-hotu, inklui partidu opozisaun.
Loyalidade Entre Partidu
Iha parte seluk Dekanu Fakuldade Ekonomia, Arcindo do Céu Fatima argumenta, realidade hatudu ona durante tinan rua impasse politika seidauk hotu. Tanba, nai ulun sira nafatin dada malu ba-mai.
Tuir Dekanu Arcindo, kuandu nai ulun sira dada malu nafatin deit hanesan dau-daun ne’e, maka impasse politika sei lahotu. Orgaun soberanu sira, idak-idak intrepreta lei tuir ninia pensamentu hodi haluha tiha povu nia hakarak moris diak no hakmatek.
Katak Arcindo, orgaun governu maka sei diside sé mak merese atu ba tu’ur iha estrutura membru governu. Ne’e, so partidu politika sira ne’ebé maka iha loyalidade ba malu atu lao hamutuk.
Tenik Arcindo, iha VIII governu lakonsege hakotu impasse politika, tanba laiha loyalidade ba-malu. Laiha konsiderasaun entre partidu ne’ebé hamutuk forma governu kaer ukun.
“Hakarak impasse politika remata, maka sira ne’ebé hakarak lao hamutuk presisa loke dalan para harí ona estrutura governu foun. Hakotu ona impasse politika, hodi submete ba dezemvolvimentu ekonomiku ne’ebé laiha mudansa durante ne’e. Ekonomi jalan ditempat. Povu tinan ba tinan nafatin moris iha kiak no mukit nia laran,” dehan Arcindo ho lian hirus.
Hosi parte politika ekonomia nian Arcindo observa, desde governasaun dahuluk to’o governasaun da VIII ukun nain sira tahu atensaun liu ba politika. Nune’e, iha governasaun da IX husu atu tau atensaun liu ba povu nia moris diak iha ekonomia.
“Governasaun da IX tenki iha interese comum ekonomia diak ba povu. Nune’e povu nia fiar labele lakon. Tanba povu maka hili nai ulun sira. Maibé esperensia eleisaun durante ne’e tenki sai referensia ba hotu-hotu katak, hili partidu ne’ebé tenki aprezenta strategic Plan. Labele partidu sura kolen luta no konta historia,” sujere Dekanu ekonomia ne’e.
Arcindo hakotu nia intervista ho mensagem; ba Governu, Prezidente Repúblika no Paralamentu Nasional ne’ebé maka ukun presisa halo mudansa ba to’o baze. Tanba, povu iha baze sei halerik ba be’e mós, linha eletricidade, estrada, edukasaun laiha kualidade nomos maioria povu sei kiak no mukit.
“Ukun nain sira tenki rona malu, respeitu malu no iha loyalidade ba malu hodi buka solusaun ba povu nia moris diak. Ukun án tinan 20 ona ho ukun hosi lider resistensia sira presiza halo ona mudansa para hosik hela rekordasaun diak ba jerasaun TL nia moris diak,” dehan Dekanu Ekonomia, Arcindo.
Administrasaun Desorganizadu
Hosi sikun seluk estudante Fakuldade Cispol, Luis Ximenes Soares observa, nai ulun sira nia ideia lahanesan maka hamosu impasse politika. Nai ulun sira idak-idak defende nia ideia maka povu sei terus nafatin.
“Buat ida interese partidu no interese pesoal maka domina ona, kargu nu’udar ukun nain sei laiha folin. Nune’e ona povu maka sai vitima ba administrasaun nasaun ne’ebé desorganizadu,” katak Luis.
Nia hateten, ukun a’an tinan 20 ona ekonomia sei lao hakdasak. Kiak barak. Kualidade edukasaun menus. Akaba ona Secundariu mós ema tenki aumentatan kursu lingua. Timor-oan barak maka hala’o negosiu iha dalan ninin. Maibé ema estranjeiru okupa fatin ne’ebé dignu.
Dehan Luis, ukun nain sira barak liu gasta osan ba aktividade serimonial deit. Haluha tiha kria atividade ne’ebé bele suporta povu hodi organiza nia vida moris. Kria oportunidade ba povu para bele loke servisu ba sira nia a’an rasik.
“Agrikultur, turizmu, industria tradisional, hakiak animal no seluk-seluktan, presiza hetan atensaun. Nune’e husu ba governasaun da IX para hanoin ona programa sira ne’ebé iha impaktu diretamente ba povu nia moris ho kualidade no dignu. Hasa’e rekursu humanu hodi dezemvolve rekursu naturais iha area rural. Maka, autoridade lokal tenki funsiona ho diak, tenik Luis.
“Husu nai ulun sira atu hala’o lolos sira nia misaun no vizaun partidu. Implementa ho kualidade, liu hosi mekanismu kaer ukun. Ukun povu ho lolos. Nune’e povu bele senti nia moris dignu iha nasaun demokratiku ida,” hateten Estudante Unital ne’e.(Reportájem Maria/Febi/Ana-Editor Suzana Cardoso)
Ita nia komentariu konaba post ne'e.