Kontraversiál Desizaun Ba Lei Elitorál

(Reportajen  Editor Marcelino  Tomae)

Dili (Media ONE Timor) — Relasiona ho Prezidente Repúblika (PR) veta lei númeru 6/2006 ba eleisaun  parlamentár  tinan 2023 maka   Parlementu Nasionál (PN) liu husi bankada Governu ho opozisaun  difierensia ideia.

Nune’e tuir Prezidente Komisaun ‘A’ trata asuntu lei no konstituisaun, Deputadu Bankada Fretilin  Joaquim Dos Santos ba Jornalista   iha resintu uma uma fukun PN, Tersa, (21/03/2023) hatete, haruka fali lei eleitral ba PR ne’e validu. Maibé, tuir Bankada  Kongresu Nasionál  Timorense (CNRT) Deputadu Patrocino Fernades, votu konfirmasaun lei eleiorál ne’e  invalidu.

“Sei ita dehan desizaun horsihik ne’e vale ka la vale,  ba ha’u desizaun horsehik ne’e vale.  Tanba iha lei ne’e  no  regra ne’ebé maka ita halo iha artigu 16 efeitos da nova  apresiação,   ne’e tuir rejimentu parlamentu nian” ,  katak Joaquim.

Ida ne’e katak Joaquim, lei foti husi konstiuisaun,  sei parlamentu  halo komfirmasaun ba votu,  iha maioria absoluta, husi deputadu sira. Entaun   iha aritug 88 Promulgasaun no Veta konstituisionál iha termu haat.

1. Iha prazu loron tolunulu nia laran, hahú hosi simu diploma naran ida husi Parlamentu Nasionál atu promulga hanesan lei, Prezidente-Repúblika bele promulga eh uza direitu vetu

nian, hodi husu apresiasaun foun kona-ba lia-tatoli ne’e ho fundamentu;

2. Maka Parlamentu Nasionál, iha prazu loron sianulu nia laran, konfirma karik votu tuir

maioria absoluta Deputadu sira-nian, ne’ebé serbisu hela, Prezidente-Repúblika sei promulga

diploma ida-ne’e, iha prazu loron 8 nia laran, hahú husi loron ne’ebé nia simu;

3. Ne’e mós sei presiza, maioria baluk-tolu rua (2/3) Deputadu sira-ne’ebé prezente, no tenke

liu maioria absoluta Deputadu sira-ne’ebé serbisu hela, atu konfirma diploma sira-ne’ebé iha

matéria Artigu 95 nian.

4. Iha prazu loron haatnulu nia laran sura husi simu diploma naran ida Governu nian atu

promulga, Prezidente-Repúblika bele promulga eh uza ninia direitu vetu, hodi hakerek ba

Governu fó-hatene nia vetu katak sá.

Deputadu Joaquim esplika,  rejimentu parlamentu  nasionál artigu 116  hatete katak  iha artigu 88  hatene katak Promulgasaun no Vetu 88 esplika iha alina  rua.

Deputadu Joaquim esplika, horsehik iha parlamentu konfirma votu ba dekretu lei  parlamentu 78/V(5a) alterasaun lei eleitoral parlamentár  númeru 6/2006 ne’ebé prezidente  Repúblika  veta  polítiku.  Konfirmasaun hotu-hotu nia sentidu hanesan ne’e,  kuandu laiha mudansa  la kokonrda ho PR  ninia pedidu atu  reformula normas balu ne’ebé  maka nia husu,  ida ne’e PN  halo komfirmasaun de votu.

“Sei   prezidente Repúblika nia pedidu   ita la komfirma votu ita halo reformulasaun, maibé horsehik ita la halo reformulasaun, maibé ita komfima votu, ne’e signifika  tanba iha dekreitu  primeriu  parlamentu votu afavor,  sengundu mós tenke votu afavor fila fali. Ida ne’e maka bolu kofirmasaun de votu”, Joaquim.

Maibé horisehik ne’e  dehan Joaquim, deputadu balu muda hotu,   primeriu dekretu sira votu afavor, segundu dekretu  votu kontra balu vota abstensaun. Ida ne’e entermus lojika sira muda   ideia iha horsehik,  tanba iha primeiru  sira afavor segundu  vota kontra.

Tuir loloos ne’e, Deputadu Joaquim esplika,  kuandu haruka uluk ba prezidente votu afavor , kontra ou abstensaun,  entaun uluk afavor, agora mós tenke afavor ida ne’e maka bolu komfirma   fali votu ne’e.

“Ha’u hanoin ami deputadu balu tenke  lei didi’ak konseitu  juridiku sira ne’e , maka bele foti desizaun ne’e maka di’ak”, katak  Joaquim.

Ekunatu tuir Bankada  kongresu nasionál  Timorense (CNRT) Deputadu Patrocino Fernades katak CNRT halo kontesasaun tanba konsidera  deklarasaun husi meza kona-ba votu komfirmadu ne’e invalidu.

Invalidu tanba, katak Patrocino, materia eleitoral ne’e tama iha esklusivu  iha artigu 95 kontituisaun RDTL. Iha artigu 88 ne’ebé maka  Prezidente uza dala ruma nia haree de’it ba pontu 1 ho 2 de’it la haree ba pontu 3.

“Bankada CNRT konsidera hanesan invalidu, ida ne’e ita laós ita mesak koinsidera hanesan ne’e, maibé kuaze juristas sira  mós sira nia hanoin katak  votu komfirmasaun  ne’e invalidu  ba komfirmasaun veta  prezidente veta politika ba lei  eleitorál parlamentár ”

Nia vaze legal maka katak Patrocino,  kontituisaun artigu 88 aliña 3  kontinua artigu 95 pontu 2 aliña H  maka lori ba regimentu parlamentu nasionál artugu 116. Kestaun tolu ne’e ezije klaru kona-ba votu favorabel,  dois tarsus husi deputadu   sira ne’ebé maka prezentes.

Iha loron 14 fulan ferevereiu parlamentu nasionál   liu husi reniaun plenaria  aprova proposta aletrasaun ba eli eleitoral iha final global  ho votu afavor  38 kontra Zerro, abstensaun Zerro.

Haruka ba prezidente Repúblika  atu promulga maibé veta, ho razaun atu hakmaan servisu STAE ho CNE,  nune’e haruka fila PN hodi halo komfirmasaun.

Enkuantu Parlametnu nasionál halo votu komirmasaun   iha loron 20 fulan Marsu tinan 2023 votu afavor 37, kontra  22, abstensaun  2. (Asesu Youtube/Facebook https://www.facebook.com/Media1Timor Media ONE Timor)