(Reportajen Livia Sarmento/Editor asisten Marcelino Tomae)
DILI (Media ONE Timor) – Statistika liberdade imprensa mundiál nian hatudu Timor-Leste (TL) di’ak liu fali Australia no Estadus Unidos. Maibé parte interna, media infrenta difikuldade no dezafiu ne’ebé aas konaba moris nian tanba ekonómia fraku.
“Jornalista balun kuitadu loos. Han mós difikuldade. Sira iha motor oan ida mós aat dadaun. Ida ne’e mak dezafiu boot. Maibé apezar dezafiu ida ne’e, ha’u haree Jornalista sira ne’e parese hadomi duni sira nia profisaun.”
Hateten Prezidente Repúblika (PR) José Ramos Horta iha abertura konferensia ‘The Dili Dialogue Forum 2022’ ne’ebé oragniza hosi Konsellu Imprensa (KI) iha salaun Laline Larigutu, CNE, Dili, Kinta, (25/08/2022).
PR Horta esplika liutan, media iha Timor-Leste (TL) moris iha difikuldade tanba ekonomia rai laran mós fraku. Maske nune’e, Jornalista sira kontinua dedika sira nia aan hodi nafatin halo kobertura.
Dala ruma Jornalista balun PR Horta hatete, hakarak lalais atu hakerek. Liliu iha tempu kompetisaun dijitalizasaun hanesan agora, Jornalista hakerek loloos de’it lia fuan ministru sira koa’lia ne’ebé la duun interesante. Entaun Jornalista tenke inventa lia fuan husi ministru sira ne’e.
Maibé dala ruma Jornalista inventa lia fuan husi ministru sira ne’e tuir Xefe Estadu, tanba polítiku no governante sira halo buat barak sala. Bainhira ministru ida hatete motante orsamentu kustu ne’e dala ruma miliaun, maibé hatete fali mil ida. Kauza ida ne’e mak hamosu sala sira hotu.
Katak PR Horta, TL ukun aan tinan 20 ona. Estadu nia hanoin maka liberdade imprenssa nu’udar nasaun demokratika mak númeru ida iha South East Ázia. Laiha krime organizadu. Maske rai viziñu iha kriminalidade. Krime organizadu. Laiha violénsia politika. Laiha violénsia relijiozu ka étniku.
“Ba Jornalista, daudaun ne’e tempu teknolójia foun. Tama ona iha Kuarta revolusaun. La kleur ita haksoit ba Kinta revolusaun industrial. Kualkér ema ida ne’ebé ho matenek uituan ho laptop ida nia bele asesu informasaun hotu-hotu. Nia bele kria ka públika informasaun. Tanba nia la presija media boot sira tradisionál”, PR Horta dehan.
Nune’e PR Horta atu iha konferensia ne’e hosik Jornalista sira mak ko’alia. Liu-liu kona-ba dezafiu ba média Timor-Leste. Tanba sira mak servisu lorloron. No sira mak hasoru difikuldade oi-oin.
Públiku Lalika Hirus Jornalista
Iha parte seluk PR Horta husu ba públiku atu lalika hirus Jornalista. Lalika lakon tempu lori Jornalista ba tribunal. Ho tempu revolusaun teknolójia, ema hotu-hotu hamutuk ho Jornalista sira sei sai matan no tilun ba media hodi hotu-hotu bele asesu informasaun iha rai laran.
“Jornalista ida hakerek buat ruma arbiru ka faktualmente sala, laiha impaktu ba ema ruma nia moris. Nune’e lalika hirus demais bainhira Jornalista hakerek sala. Tanba ita hotu-hotu halo sala”, PR Horta dehan.
Nune’e, lalika lakon tempu lori Jornalista sira ba tribunal. Diak liu ko’alia ho KI nia papél hodi halo monitorizasaun ba atividade media sira hotu, hodi fó liberdade imprensa. Maibé komportamentu professionál média nian entre ema ne’ebé sente vitima, KI ho Jornalista bele resolve.
Iha konferensia ne’e, PR Horta deklara nia la konkorda ho lei kriminaliza defamasaun. Lei ne’e tenki muda. Nune’e, PR Horta sei halo diálogu iha tempu besik no ko’alia ho Parlamentu Nasionál hodi propoin para muda lei kriminaliza defamasaun ne’e.
Tuir lolos katak PR Horta, kriminaliza mak sira ne’ebé halo atividade kontratu ho estadu depois laiha produtividade. Loron tomak tuur iha kadeira edifisiu ne’ebá hanesan asesór, manan osan to’o rihun tolu ka rihun lima. Maibé la halo buat ida. Ne’e mak krime boot liu fali kriminaliza defamasaun.
“Agora difamasaun intensionál ka la intensionál, dala ruma Jornalista mós ansi hakerek. Laiha meiu investigasaun. Iha rai seluk sira halo investigasaun klean loos. Maibé Jornalista lubuk iha Timor-Leste halo investigasaun ladún kle’an. Tanba limitasaun kualidade edukasaun no limitasaun ekonomia ne’ebé fraku. Mak di’ak liu hatun tiha kriminaliza no difamasaun”, PR Horta hatete hodi ezizi.
Konta PR Horta, balun lori Jornalista ba tribunal. Maibé nunka iha rezultadu. Nunka Jornalista ba prizaun. Ida ne’e ha’u parabéns Juis sira. Referensia ba kazu Francisco Simões ho Raimundos Oki.
“Kazu Francisco Simões ho Raimundo Oki, ha’u hanoin di’ak liu soe tiha. Arkiva tiha kazu ne’e. Tanba buat barbarak Prokuradoria Jerál Repúblika laiha segredu liu. Dala ruma Prokuradoria Jerál Repúblika rasik mak ko’alia”, konta PR Horta.
Maske nune’e tuir instituisionál media works iha Bruxelas ne’ebé halo survei ba liberdade imprensa iha mundu, Timor-Leste nia númeru sa’e to’o’ 17. Di’ak liu Nasaun boot sira hanesan Amérika ho Austrália.(Asesu You Tube/Facebook https://www.facebook.com/Media1Timor Media ONE Timor)
Ita nia komentariu konaba post ne'e.