(Reportajen Lívia Sarmento/Editoria Suzana Cardoso)
Manatutu (Média ONE Timor) – Prezidente Repúblika (PR), José Ramos Horta hatete, proklamasaun independensia nu’udar loron ida ne’ebé povu Timor hakarak deklara nia independensia hodi harii sistema Governu ida ne’ebé bele proteje nia liberdade iha aspetu hotu-hotu, hafoin koloniál Portugueza desidi husik hela Timor.
“Selebra serimonia komemorasaun loron Proklamasaun Independénsia ba dala 47 la marka de’it loron ida ne’ebé povu Timor hakarak deklara nia independénsia. Maibé bele marka mós loron ida ne’ebé povu Timor hakarak deklara nia independénsia, hodi harii sistema Governu ida ne’ebé bele proteje nia liberdade iha aspetu hotu-hotu.”
Hateten PR Horta iha nia deskursu iha serimonia isar bandeira hodi selebra proklamasaun independensia Repúblika Demokrátika Timor-Leste (RDTL) ba dala 47 iha Munisipiu Manatutu, Segunda, (28/11/2022). Iha fatin hanesan Ministru Administrasaun Estatal (MAE) Miguel Pereira de Carvalho esplika hamutuk osan besik 500,000.00 maka uza ba selebrasaun loron 28 Novembru 2022.
Lee Notísia Relevante: Selebra Loron Proklamasaun, Eskola STPMSTL Hasai Rasik Osan
PR Horta konta, iha momentu ida ne’ebé solene no istóriku tebes. Loron 28 Novembru 1975 iha loron manas okos, ema lubun bo’ot halibur malu iha palásiu Governu Dili. Kareta ida to’o. Prezidente Repúblika Francisco Xavier do Amaral no Primeiru Ministru Nicolau Lobato tuun husi kareta ne’e. Sira rua hakat liu ba eskada iha odamatan bo’ot palásiu Governu.
Katak PR Horta ne’ebé iha momentu ne’ebá hamriik entre ema lubun bo’ot ne’e dehan, iha meza ki’ik ida hatuur hela iha ne’ebá. Iha meza leten tau textu deklarasaun unilaterál independénsia.
Prezidente Francisco Xavier hakat ba foti textu ne’e hodi lee deklarasaun ne’ebé badak. Nia proklama loron moris Repúblika Demokrátika Timor Leste nian. Kalohan nakukun funu nian taka metin hela iha sira nia leten. Ambiente altura ne’eba todan la halimar.
Nune’e, minutu lima molok oras tuku neen lorokraik, iha loron 28 Novembru 1975, tesi kotu husar talin ne’ebé durante tinan atus ba atus kesi hamutuk povu Timor Lorosa’e. Avo Lafaek nia desendente ho povu Portugueza ne’ebé mesak aventureirus, navegadores, komersiantes no misionárius.
Iha tinan 1515 Portugueza sira marka prezensa liu husi rai Lifau Oe-Cusse. Liu tiha tinan 500 bandeira Portugal ne’ebé durante tinan atus ba atus kehe aan iha kalohan Timor, ho solene bo’ot, tenke hatuun. Maske tempu ne’ebá Timoroan hotu sei joven no la iha esperiénsia.
Ho fuan mós moras la halimar, simu Bandeira hosi autoridade koloniál sira ne’ebé tenke husik mesak hela Timoroan sira. Momentu ne’ebá, Timoroan konsege hatudu maturidade hodi rai didi’ak nafatin bandeira Portugal nian hamutuk ho Timoroan rasik.
Lee Notisia Relevante: Opiniaun Tanbasá Proklama Independénsia iha Loron 28 Fulan-Novembru?
Husi ne’ebá maka loron 28 Novembru 1975 ho proklama unilaterál independénsia, Timoroan tenke harii sistema Governu ida ne’ebé bele proteje Timoroan sira nia Liberdade ho koloniál Portugueza sira husik hela ona Timoroan mesak.
Tanba sá mak hakarak harii Repúblika Demokrátika, katak PR Horta ne’ebé sai moos sasin ba loron ístoriku ne’e hateten, karik ne’e hanesan de’it liafuan mamuk ne’ebé uza. Maske la hakoak metin nia ideiais ho nia espíritu.
Maibé hatutan PR Horta, Francisco Xavier do Amaral, Nicolau Lobato ho sira seluk fiar katak tenke harii estadu ida ne’ebé justu no demokrátiku. No ohin loron mós sei fiar nafatin katak povu Timor iha nia misaun ida ne’ebé hatuur metin iha espíritu demokrátiku. Harii metin iha sékulu 21.
Nu’udar ida hosi fundador Nasaun TL, PR Horta husu tenke matan moris neon na’in nafatin hodi servisu hamutuk harii TL nia kultura espesiál, bazeia ba espíritu unidade hodi alkansa no reafirma; igualdade, direitu ba edukasaun, servisu no ezersísiu direitus polítikus.
Dehan PR Horta, vokasaun ho misaun espesiál povu Timor tomak nian iha mundu rekuñese pluralidade relijiaun, liberdade pensamentu ho ekspresaun. Sira ne’e hanesan pilares Estadu no nasaun ne’e nian. Tantu Saudozu Francisco Xavier do Amaral, Saudozu Nicolau Lobato no lider sira seluk mesak ema internasionalistas. Sira fiar katak bele moris ketak iha mundu ne’e.
“Loron 28 Novembru la marka de’it loron ida ne’ebé povu Timor tomak hakarak deklara nia independénsia. Maibé marka mós loron ida ne’ebé povu Timor hakarak deklara nia independénsia hodi harii sistema Governu ida ne’ebé bele proteje nia liberdade iha aspetu hotu-hotu”, katak PR Horta hodi hatutan.
Aliende ne’e, bele kria sistema ekonómiku ne’ebé sosialmente inkluzivu, ba ema hotu-hotu. Buat ne’ebé Ita tenke foti husi ne’e katak iha Ita-nia sistema konstitusionál no inkluzaun. Signifika, iha devér konstitusionál atu garante justisa sosiál.
Iha fatin hanesan Ministru Administrasaun Estatál (MAE), Miguel Pereira de Carvalho sente orgullu ba selebrasaun loron proklamasaun indepéndensia RDTL ba dala 47. Timoroan no fundadór nasaun ne’e proklama nia independensia hodi sai mata dalan to’o livre total iha loron 20 Maiu 2002.
Iha tempu dezemvolvimentu ne’e MAE Miguel dehan, misaun foun maka tenke hetan moris di’ak. Nune’e maka tema tinan 2002 ho tema, “mai hamutuk Ita luta Dala Ida Tan ba povu Nia Moris Diak.”
Esplika MAE Miguel, komisaun organizadora ne’ebé estabelese husi governu MAE rasik mak prezide hodi konsege realiza serimónia komemorativas ne’ebé elumina iha loron 28 Novembru 2022.
Antes to’o ohin loron, haktuir MAE Miguel, realiza ona serimónia lubuk hanesan desportu komunitaria, missa agradesimentu, expozisaun Floresta no iha serimonia ne’e kombina ho serimónia isar Bandeira. Iha parte lorokraik sei iha konsertu muzikál ida ne’ebé reina husi artista nasionál sira atu anima komunidade sira iha Munisípiu Manatutu.
Hatan kona-ba totál orsamentu, maizu menus 500,000.00 USD mak governu uza hodi selebra serimonia komemorasaun loron Proklamasaun Independénsia RDTL iha Munisipiu Manatutu, loron 28 Novembru 2022.
Iha sikun seluk Xefe Suku Mahata Munisípiu Manatutu, António Coli Soares da Silva hatete, nu’udar autoridade sente orgullu tanba estadu, governu bele fihir Munisípiu Manatuto sai fatin ba selebrasaun 28 indepedénsia unilateral Timor Leste nian ba dala 47.
“Ami mobiliza komunidade tuir númeru nesesidade ne’ebé komisaun organizadóra sira fó mai ami. Entaun mobiliza komunidade maizu menus ema besik na’in 70 mak partisipa selebrasaun ida ne’e,” haktuir nia. (Asesu Youtube/Facebook https://www.facebook.com/Media1Timor Media ONE Timor)
Ita nia komentariu konaba post ne'e.